Poselski (TR) projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks Karny; druk nr 2677

W dniu 8 lipca 2014 r. złożony został do laski marszałkowskiej projekt ustawy o zmianie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.), który uchyla art. 196 Kodeksu.

 

I. Obecne uregulowania podlegające zmianie w następstwie nowelizacji.

 

Zgodnie z obecnym brzmieniem art. 196 Kodeksu karnego (dalej: KK), "kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2."

 

II. Proponowane zmiany i ich analiza

 

Przedmiotowy projekt ustawy (druk 2677) zmierza do uchylenia ww. art. 196 KK i stanowi powtórzenie analogicznej inicjatywy z 2012 r.¹

 

Autorzy projektu uzasadniają go głównie przekonaniem, że przepis ten "jest stosowany selektywnie i szczególnie ochrania nie tych, którzy są słabi i sami nie mogą się obronić, lecz tych, którzy są silni, liczni, którzy mają wpływy polityczne i są w stanie kształtować rzeczywistość społeczną" oraz "w praktyce służy do usuwania ze sfery publicznej treści, które odnoszą się do sacrum w sposób nieakceptowany przez osoby wierzące" a także "jest środkiem ochrony doktryny katolickiej przed krytyką". Wyrażają opinię, że wystarczającą ochroną uczuć religijnych zapewnia art. 24 kodeksu cywilnego chroniący dobra osobiste.

 

Zasadność tych twierdzeń budzi poważne wątpliwości. Przede wszystkim art. 196 KK stanowi konkretyzację i uszczegółowienie² prawa do wolności sumienia i wyznania chronionego przez art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka³, art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Deklarację o eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodu religii lub przekonań uchwaloną przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 21 listopada 1981 r. Gwarantuje je także art. 53 Konstytucji RP.

 

Usunięcie tego przepisu może zatem oznaczać pozbawienie obywateli realnych gwarancji dla chronionych konstytucyjnie wolności oraz naraża Polskę na zarzut nienależytego wywiązywania się z międzynarodowych zobowiązań i tym samym na naruszenie art. 9 Konstytucji RP.

 

Rzecz jasna, ochrona wolność sumienia i religii musi być w optymalizujący sposób uzgadniana z innymi wolnościami chronionymi przez ustawę zasadniczą oraz postanowienia umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę. Polski system prawny gwarantuje owo wyważenie miedzy chronionymi wartościami nie tylko w art. 31 ust. 3 Konstytucji (zasada proporcjonalności) ale już w samym sposobie skonstruowania, kwestionowanego w projekcie ustawy, artykułu 196 k.k. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy, który stwierdził, iż "przyjęta w art. 196 k.k. koncepcja możliwości popełnienia tego przestępstwa wyłącznie umyślnie, w tym również w wypadku działania sprawcy z zamiarem ewentualnym,gwarantuje zachowanie równowagi pomiędzy chronionymi przez te przepisy wolnościami.⁴

 

Niezależnie od powyższego wypada zauważyć, że stosowanie prawa karnego do ochrony uczuć religijnych jest powszechnie przyjęte w państwach europejskich, przy czym ochrona ta niejednokrotnie jest szersza od tej przyjętej przez polskiego ustawodawcę. Tak jest m.in. w Niemczech, Austrii czy Szwajcarii. W tej ostatniej kodeks karny zabrania pod groźbą kary publicznego i grubiańskiego obrażania lub wyszydzania przekonań innej osoby w dziedzinie wiary, w szczególności wiary w Boga albo profanowania przedmiotu kultu religijnego.

 

W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, trudne do akceptacji są również twierdzenia projektodawców, podważające zasadność ochrony "tak abstrakcyjnego i trudno mierzalnego dobra jak ludzkie uczucia" Trybunał Konstytucyjny stwierdził bowiem, że: "uczucia religijne ze względu na ich charakter podlegają szczególnej ochronie prawa. Bezpośrednio powiązane są bowiem z wolnością sumienia i wyznania, stanowiącą wartość konstytucyjną. (...) Dlatego też działania naruszające uczucia religijne mogą być przedmiotem zakazu ustawowego także wówczas, gdyby były podejmowane za pomocą środków służących realizacji wolności słowa".⁵

 

Co więcej, zarzut formułowany przez projektodawców jest całkowicie bezzasadny w świetle obowiązującego prawa i dezawuowany jest w samym uzasadnieniu do projektu. Podniesiono tam, że: „do uznania bowiem, iż mamy do czynienia z obrazą uczuć religijnych innych osób przez publiczne znieważenie przedmiotów o których mowa w art. 196, nie wystarcza jedynie subiektywne odczucie osób czujących się obrażone, lecz czynności sprawcy muszą być obiektywnie znieważające i obrażające".⁶

 

W istocie, sam art. 196 KK jak i wypracowana na jego podstawie linia orzecznicza zdecydowanie ograniczają dowolność i element subiektywny w jego stosowaniu. Po pierwsze, stosuje się on jedynie do zachowań odnoszących się do „przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych”, która to przesłanka podlega obiektywnej weryfikacji. Po drugie, przepis ten dotyczy jedynie takich zachowań, które mają charakter poniżający lub obelżywy, co można i należy ocenić z uwzględnieniem społecznych norm kulturowo-obyczajowych i powszechnie przyjętych kryteriów oceny.

 

W efekcie, Sąd Najwyższy stwierdził jednoznacznie w opinii do przedmiotowego projektu, iż „typ przestępstwa określony w art. 196 KK nie nastręcza problemów orzeczniczych w działalności Sądu Najwyższego”.⁷

 

Odnosząc się do zarzutów o tłumienie ekspresji artystycznej Sąd Najwyższy rozstrzygnął, iż art. 196 KK"wcale nie ogranicza wolności ekspresji artystycznej, która przecież – stanowiąc wprawdzie wartość samą w sobie – 'nie może być bez powodu obraźliwa dla innych'. Podkreślana, w cytowanym wyżej orzecznictwie ETPCz, konieczność odpowiedzialności wypowiedzi, dotyczy również artystów."⁸ Ponadto, jak zauważa się w doktrynie, "nie ma charakteru znieważenia przedmiotu czci religijnej wypowiedź lub zachowanie, wyrażające negatywny stosunek do przedmiotu czci religijnej lub wykorzystujące ten przedmiot jako element kreacji artystycznej, o ile ze względu na formę nie zawiera elementów poniżających lub obelżywych. Charakter danej wypowiedzi, zachowania lub kreacji artystycznej powinien być oceniany obiektywnie, w odwołaniu do obowiązujących w danej społeczności norm kulturowych".⁹

 

Nie jest zatem prawdą, jak wskazują projektodawcy, że art. 196 KK chroni wolność poszczególnych osób „od wszelkich zachowań” obraźliwych stwarzających w innych osobach poczucie „braku szacunku” wobec ich religii. Zważywszy na ograniczony zakres ochrony przewidziany w art. 196 KK należy także uznać za bezzasadne, wyrażane przez projektodawców zapatrywanie, jakoby przepis ten „chronił doktrynę katolicką przed krytyką”. Jednoznacznie wypowiedział się w tej sprawie Sąd Najwyższy wskazując, że „nie jest obrazą uczuć religijnych krytyka określonej wspólnoty religijnej lub poglądów głoszonych przez jej przedstawicieli, a także krytyka poszczególnych osób sprawujących funkcję duchownych.”¹⁰

 

III. Podsumowanie

 

Mając powyższe na uwadze, należy zgodzić się z oceną postulatów usunięcia art. 196 k.k. sformułowaną przez autorów komentarza do kodeksu karnego, którzy dążenia te zaliczają bardziej „do arsenału działań ze strony marketingu politycznego, aniżeli racjonalnej legislacji".¹¹