Notatka przygotowana przez Centrum Analiz Instytutu na rzecz Kultur Prawnej Ordo Iuris dotycząca potrzeby zmian legislacyjnych mających na celu eliminację nieostrego terminu „pozostający we wspólnym pożyciu”

1. Obserwacja najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego pozwala zauważyć zmianę, która dokonuje się w rozumieniu przez organy judykatywy zwrotu niedookreślonego „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu”. Sąd Najwyższy coraz częściej – orzekając na podstawie różnych przepisów prawa, w których ów termin występuje oraz odnosząc się do odmiennych stanów faktycznych – przyjmuje szeroką wykładnię. Odstępuje przy tym od dotychczasowej linii orzeczniczej, zgodnie z którą osobami pozostającymi we wspólnym pożyciu mogły być jedynie osoby żyjące w relacjach o podobnym charakterze, jak małżonkowie^[1], przyjmując takie rozumienie pojęcia „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu”, które obejmuje osoby tej samej płci. Wykładnią taką posłużył się niedawno Sąd Najwyższy (dalej także jako: SN) w uchwałach dotyczących zarówno problematyki prawa cywilnego^[2], jak i karnego^[3].

Pomijając tu szereg teoretycznoprawnych wątpliwości, m.in.: skutki prawne zmiany linii orzeczniczej, dopuszczalność zastosowania wykładni rozszerzającej oraz ewentualny zarzut nadinterpretacji przepisu w praktyce stosowania prawa, za aktualny stan rzeczy odpowiedzialny jest pośrednio prawodawca okresu PRL, który – poprzez wprowadzenie do porządku prawnego począwszy od lat 70. terminu „pozostający we wspólnym pożyciu” w licznych aktach o mocy prawa powszechnie obowiązującego – dopuścił do sporu między interpretatorami i stworzył szerokie ramy władzy dyskrecjonalnej organom stosującym prawo. W kolejnych dziesięcioleciach termin ten był wielokrotnie powielany w tworzonych aktach normatywnych, niejednokrotnie nadając „osobom pozostającym we wspólnym pożyciu” status uprzywilejowany w stosunku do innych kategorii podmiotów funkcjonujących w obrocie prawnym, co budziło zasadnicze wątpliwości na gruncie zgodności z normami konstytucyjnymi. W innych przypadkach wprowadzenie wymienionego terminu do przepisów było po prostu zbędne, nie nadając „osobom pozostającym we wspólnym pożyciu” uprawnień, których nie mogłyby uzyskać m.in. poprzez złożenie oświadczenia woli lub zawarcie umowy cywilnoprawnej.

 

2. Podkreślić trzeba, że na przestrzeni ostatnich lat nie doszło do żadnej zmiany legislacyjnej, z której wynikałaby intencja modyfikacji stanu normatywnego w zakresie instytucjonalizacji tzw. związków partnerskich lub rozszerzenia kategorii osób pozostających we wspólnym pożyciu na osoby tej samej płci. Wobec dokonującej się zmiany linii orzeczniczej Sądu Najwyższego – który w praktyce orzeczniczej, wbrew ustawodawcy oraz własnym wcześniejszym rozstrzygnięciom, modyfikuje sens przepisów – pożądana jest reakcja władzy prawodawczej. Tym bardziej, że art. 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. przyznaje szczególną ochronę małżeństwu jako związkowi kobiety i mężczyzny, a występowanie owych niejednoznacznych pojęć może godzić w zasadę pewności prawa związaną z ustrojową zasadą demokratycznego państwa prawnego.

Dodatkowego argumentu na rzecz takich działań ze strony legislatywy dostarcza aktywność organów międzynarodowych, w których kognicji orzeczniczej leży kwestia przestrzegania praw człowieka na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej jako: ETPCz) nie kwestionuje bowiem wyłącznej kompetencji państw w zakresie kształtowania prawa rodzinnego i małżeńskiego, ale wymaga, aby było ono skonstruowane w sposób konsekwentny. W praktyce oznacza to, że, zdaniem ETPCz, przepisy stanowiące wyłom w systemie regulacji chroniących małżeństwo implikują obowiązek uznawania związków jednopłciowych, w tym na gruncie prawa wewnętrznego. Innymi słowy, doświadczenia państw zachodnioeuropejskich uczą, iż utrzymywanie w krajowym systemie prawnym nieostrych pojęć, takich jak „pozostający we wspólnym pożyciu” oraz innych, równie podatnych na nadinterpretację i wątpliwości orzecznicze, posłużyć może jako źródło krytyki oraz argument na rzecz instytucjonalizacji związków partnerskich. Presja taka, uzasadniona formalnie potrzebą zapewnienia spójności, jednoznaczności i pewności prawa, może okazać się finalnie silniejsza niż sprzeciw lokalnej opinii publicznej oraz wola krajowego prawodawcy.

 

3.         Mając świadomość potencjalnej presji ze strony ETPCz oraz organizacji międzynarodowych, niezbędna wydaje się być eliminacja budzącego wątpliwości terminu „pozostający we wspólnym pożyciu” z polskiego systemu prawnego. Ewentualne zmiany konstrukcji tego terminu bądź nie przyniosłyby zakładanego efektu w postaci nadania jej precyzyjnego charakteru, bądź mogłyby łatwo zostać zakwestionowane jako budzące wątpliwości co do zgodności z podstawowymi zasadami porządku prawnego. Co więcej, pozostawiłyby one w mocy istotne elementy stanu prawnego budzącego zasadnicze wątpliwości co do zgodności z Konstytucją, w tym w szczególności z art. 18, zgodnie z którym Rzeczpospolita otacza „szczególną opieką i ochroną” instytucję małżeństwa, który wyklucza możliwość kreowania instytucji prawnych o zbliżonym do małżeństwa charakterze, których jednak nie cechowałyby walory trwałości, obowiązek zachowania wierności czy różnica płci.

W kontekście potrzeby eliminacji terminu „pozostający we wspólnym pożyciu” wskazuje się przede wszystkim na potrzebę nowelizacji przepisów, które stanowiły na przestrzeni ostatnich kilku lat przedmiot kontrowersyjnego orzecznictwa Sądu Najwyższego – art. 691 § 1 Kodeksu cywilnego (zastąpienie aktualnego brzmienia: „W razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą” – brzmieniem: „W razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, zstępni i wstępni najemcy i jego współmałżonka oraz inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych”) oraz art. 115 § 11 Kodeksu karnego (zastąpienie aktualnego brzmienia: „Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” – brzmieniem: „Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek”).

Proponowana zmiana treści art. 691 §1 k.c. stanowiłaby odpowiedź na dwie potrzeby, które uzasadniają modyfikację katalogu podmiotów uprawnionych po śmierci najemcy do wejścia w stosunek najmu z mocy prawa. Propozycja ograniczenia kręgu podmiotów uprawnionych na gruncie art. 691 §1 k.c. jest reakcją na budzącą istotne wątpliwości prawne zmianę linii orzeczniczej Sądu Najwyższego w zakresie wykładni terminu „osoba, która faktycznie pozostawała we wspólnym pożyciu z najemcą”. Do niedawna SN przyjmował, że „faktyczne pozostawanie we wspólnym pożyciu” jest pojęciem odnoszącym się do osób, które żyją w relacjach o podobnym charakterze, jak małżonkowie, co skutkowało konsekwentnym przyjęciem warunku heteroseksualnego charakteru takiego związku[4]. Ostatnio jednak, zrywając z wcześniejszym orzecznictwem, SN dopuścił możliwość zastosowania art. 691 §1 k.c. do osób tej samej płci[5]. Wpływ na tę decyzję miało budzące zasadnicze wątpliwości prawne orzecznictwo ETPCz, zgodnie z którym ze względu na istotne okoliczności dopuszczalne jest co prawda dopuszczalne różnicowanie uprawnień par homoseksualnych i heteroseksualnych, ale nie może mieć ono miejsca w przypadku stosunku prawnego najmu lokalu mieszkalnego[6]. Podkreślić trzeba, że w innych krajach przyznawanie w orzecznictwie sądowym uprawnień analogicznych do przysługujących małżonkom osobom żyjącym
w jednopłciowych konkubinatach stanowiło jeden z istotnych czynników atrofii prawnej ochrony tożsamości małżeństwa, stając się punktem odniesienia późniejszej reinterpretacji norm konstytucyjnych i orzecznictwa przyznającego osobom żyjącym w związkach jednopłciowych uprawnienia do prawnej rejestracji konkubinatów oraz umożliwiającego im wspólną adopcję dzieci[7].

Wobec powyższego, kierując się potrzebą zapewnienia spójności ustawodawstwa zwykłego z przepisami polskiej ustawy zasadniczej, która w art. 18 przyznaje szczególną ochronę małżeństwu jako związkowi kobiety i mężczyzny, a w art. 20 ust. 1 gwarantuje ochronę prawa własności, zasadne wydaje się ograniczenie kręgu podmiotów uprawnionych na gruncie art. 691 §1 k.c. poprzez wyeliminowanie „osoby, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą”.

Rozważyć można w tym kontekście także poszerzenie katalogu osób uprawnionych na gruncie art. 691 §1 k.c. do wejścia z mocy prawa w stosunek prawny najmu. Propozycja ta stanowi odpowiedź na istniejącą sytuację społeczną i szerokie rozpowszechnienie zjawiska, w którym zstępni, w tym wnuki, pełnią opiekę nad osobami starszymi, często zamieszkując z nimi w lokalu, który zajmują na podstawie umowy najmu. Wydaje się, że taka zmiana, uprawniająca zstępnych, w tym wnuki po śmierci dziadków, do pozostania w lokalu po śmierci dziadków, jest pożądana i zasadna. Wydaje się być zasadne także rozszerzenie katalogu podmiotów uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu o szerszą kategorię wstępnych. Chroni bowiem osoby, które utraciły zstępnych zamieszkujących wspólnie z nimi mieszkanie i posiadających do tego tytuł. W konsekwencji, zostałaby wyeliminowana możliwość pozbawienia osób starszych podstawowej ochrony w tak dramatycznej dla nich sytuacji. Poszerzenie katalogu podmiotów uprawnionych na gruncie na gruncie art. 691 §1 k.c. do wejścia z mocy prawa w stosunek najmu zwiększyłoby poziom realizacji w ustawodawstwie zwykłym konstytucyjnej zasady ochrony rodziny (art. 18 Konstytucji RP), której implikacją jest nakaz szczególnej ochrony więzi pokrewieństwa.

Proponowana zmiana ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny ograniczyłaby katalog podmiotów posiadających status „osoby najbliższej” na gruncie art. 115 §11 k.k. poprzez wykreślenie „osoby pozostającej we wspólnym pożyciu”. Jest ona reakcją na kontrowersyjną wykładnię tego terminu przeprowadzoną w uchwale Sądu Najwyższego z 25 lutego 2016 r.[8], która budzi istotne wątpliwości prawne i może prowadzić do poważnych nadużyć.

Kategoria „osoby pozostającej we wspólnym pożyciu” z art. 115 §11 k.k. została w uchwale SN z 25 lutego 2016 r. odniesiona do osób pozostających w relacjach jednopłciowych, podobnie, jak miało to miejsce w analizowanej we wcześniejszej części niniejszego uzasadnienia uchwale SN z 28 listopada 2012 r., odnoszącej się do terminu „osoba, która faktycznie pozostawała we wspólnym pożyciu z najemcą” występującego w art. 691 §1 k.c. W uchwale z 25 lutego 2016 r. SN przyjął jednak konstrukcję, której konotacja jest dużo szersza, a zarazem obciążona nieostrością.

Zgodnie z treścią uchwały, termin „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” określa osobę, która pozostaje z inną osobą w takiej relacji faktycznej, w której pomiędzy nimi istnieją jednocześnie więzi duchowe (emocjonalne), fizyczne oraz gospodarcze (wspólne gospodarstwo domowe). „Wspólne pożycie” występuje także wówczas, gdy brak określonego rodzaju więzi jest „obiektywnie usprawiedliwiony”. Implikacją przyjętych przez sąd założeń jest teza, że do występowania „wspólnego pożycia” nie jest niezbędna ani różnica płci, ani stabilny charakter relacji pomiędzy dwiema osobami.

Definicja „osoby najbliższej” zawarta w art. 115 §11 Kodeksu karnego obowiązuje we wszystkich aktach normatywnych w systemie prawa polskiego przewidujących odpowiedzialność karną, w tym w Kodeksie postępowania karnego (Dz.U. z 1997 nr 89 poz. 555 z późn. zm., dalej k.p.k.), chyba że przepis szczególny stanowi inaczej[9].

Na gruncie wykładni przyjętej przez Sąd Najwyższy trudno w sposób precyzyjny określić, komu przysługują uprawnienia przewidziane w prawie karnym oraz prawie karnym procesowym dla osoby najbliższej. W konsekwencji powstaje szeroka możliwość nadużywania m.in. odmowy  zeznań (art. 182. § 1 k.p.k.), uchylania się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić osobę dla świadka najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1 k.p.k.),  niestosowania do najbliższych osoby składającej wniosek o ściganie niektórych tylko sprawców obowiązku ścigania obejmującego również inne osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku (art. 12. § 2 k.p.k.), wykonywania praw, które przysługiwałyby pokrzywdzonemu w razie jego śmierci (art. 52. § 1 k.p.k.) czy wstępowania w prawa zmarłego w razie śmierci oskarżyciela prywatnego (art. 61. § 1 k.p.k.).

Proponowana zmiana brzmienia art. 115 §11 k.k. zapewni realizację fundamentalnej w polskim ustroju konstytucyjnym zasady pewności prawa[10] i ograniczy możliwość nadużywania uprawnień przysługujących osobom najbliższym na podstawie przepisów aktów normatywnych przewidujących odpowiedzialność karną.

 

4. W systemie prawnym obok norm Kodeksu karnego i Kodeksu cywilnego przepisy, do których ustawodawca wprowadził ów nieostry termin. Tytułem przykładu należy wymienić: przepis art. 3 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2016 r., poz. 186 ze zm.), który zawiera definicję legalną „osoby bliskiej” i również obejmuje termin „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu”[11]. Podobny problem występuje w: art. 42f ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U z 2015 r. poz. 581 ze zm.)[12], przepis art. 32a par. 7 z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2015 r., poz. 133 ze zm.)[13], przepis art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 26 czerwca 2014 r. o niektórych umowach zawieranych w związku z realizacją zamówień o podstawowym znaczeniu dla bezpieczeństwa państwa (Dz.U. z 2014 r., poz. 932 ze zm.)[14], przepis art. 2 ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych (Dz.U. z 2016 r., poz. 325 ze zm.)[15], przepis art. 107t ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U z 2008r., Nr 45, poz. 271 ze zm.)[16].

Wymienione wyżej przepisy, w których pojawia się wieloznaczny zwrot „pozostający we wspólnym pożyciu” mają jedynie charakter przykładowy, a stworzenie pełnej listy wymagać będzie analizy ogółu regulacji składających się na krajowy system prawny. Co więcej, pojęcie „pozostający we wspólnym pożyciu” występuje w licznych aktach podustawowych, w tym zwłaszcza rozporządzeniach. Znaczenie priorytetowe ma eliminacja analizowanego terminu z aktów prawnych o randze ustawowej. Pozostawienie owych przepisów w mocy – nawet przy zmianie art. 691 § 1 Kodeksu cywilnego oraz art. 115 § 11 Kodeksu karnego – doprowadzić może do pogłębienia stanu chaosu legislacyjnego, a nawet uwiarygodnienia potencjalnego zarzutu ze strony ETPCz co do niespójności krajowej regulacji.

Dążąc zatem do eliminacji z krajowego systemu prawnego terminu „pozostający we wspólnym pożyciu” uwzględnić trzeba wszystkie inne akty ustawowe (Kodeks cywilny, Kodeks karny oraz liczne leges speciales – w tym także wyżej wskazane), w których to pojęcie występuje. Nowelizacja taka powinna mieć charakter systemowy, w przeciwnym razie dojść może do wywołania przez projektodawcę skutków odmiennych od zamierzonych.

 

 

 

dr Krzysztof Koźmiński

dr Tymoteusz Zych