Analiza zgodności z prawem zobowiązania uczniów katolickich szkół publicznych do uczestnictwa w lekcjach religii

1. Konstytucyjne relacje pomiędzy państwem a związkami religijnymi

Odpowiedź na ukryte w tytule analizy pytanie, czy w katolickich szkołach publicznych religia może być przedmiotem obowiązkowym, wymaga w pierwszej kolejności przybliżenia konstytucyjnie i ustawowo uregulowanej pozycji prawnej kościołów i innych związków wyznaniowych, a więc wspólnot powołanych w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadających własny ustrój, doktrynę i obrzędy religijne. Ustrojodawca uczynił to głównie w art. 25 Konstytucji RP (w zdecydowanie mniejszym stopniu w art. 53). Zgodnie z wymienionym przepisem kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione (art. 25 ust. 1), władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym (art. 25 ust. 2), stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego (art. 25 ust. 3), a stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy (art. 25 ust. 4). Natomiast stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami (art. 25 ust. 5). Na podstawie tego przepisu Konstytucji wyróżnia się pięć zasad relacji instytucjonalnych między Rzecząpospolitą Polską a związkami religijnymi: równouprawnienia, bezstronności światopoglądowej władz publicznych, autonomii oraz niezależności, współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego oraz bilateralności[1]. Sposób tych zasad kluczowe znaczenie dla określenia pozycji prawnej wspólnot wyznaniowych w Polsce – w tym także prowadzenia przez nie działalności edukacyjnej poprzez zakładanie i prowadzenie szkół – posiada zasada autonomii oraz wzajemnej niezależności, każdego w swoim zakresie (art. 25 ust. 3).

Zgodnie z Konstytucją autonomia przysługuje jedynie dwóm kategoriom podmiotów: kościołom i innym związkom wyznaniowym (art. 25 ust. 3) oraz szkołom wyższym (art. 70 ust. 5). Oczywiście zbieżność terminologiczna nie idzie w parze z tożsamością normatywną pozycji obu kategorii podmiotów, chociażby z tego względu, że w odniesieniu do kościołów i innych związków wyznaniowych pojawia się dodatkowo słowo „niezależność”. Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 5 października 2005 r. „autonomia obu tych instytucji nie jest taka sama, co wynika już z przepisów Konstytucji o niej stanowiących. W szczególności art. 70 ust. 5 Konstytucji zapewnia szkołom wyższym autonomię na «zasadach określonych w ustawie», sygnalizując w ten sposób dopuszczalność ustawowych ograniczeń”^[2]. W tym samym judykacie TK stwierdza, że pojęcie autonomii z normatywnego punktu widzenia oznacza po prostu, że dana społeczność może rządzić się własnym prawem.

Dla prawidłowego zrozumienia konstytucyjnej pozycji związków religijnych konieczne jest zaznaczenie, że ustrojodawca w art. 25 ust. 3 Konstytucji posłużył się sformułowaniem „autonomia oraz wzajemna niezależność”. Z pewnością jest to jeden i niepodzielny termin legalny, odnoszący się w obowiązującej ustawie zasadniczej jedynie do wspólnot wyznaniowych, wyrażający ideę organizacyjnej oraz funkcjonalnej odrębności organów i instytucji wspólnoty politycznej oraz konfesyjnej[3]. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 14 grudnia 2009 r., „pojęcia autonomii i niezależności odnoszą się do dwóch aspektów tej samej sytuacji. Pojęcie autonomii odnosi się do sfery wewnętrznej i oznacza prawo do samodzielnego rozstrzygania o sprawach danego podmiotu, natomiast niezależność dotyczy relacji zewnętrznych i jest rozumiane jako brak podporządkowania innym podmiotom”[4]. Status ten ma charakter pierwotny – a więc nie pochodzi z nadania państwa i nie jest żadnym przywilejem dla związków religijnych. Jej źródłem jest wolność religii zakorzeniona w przyrodzonej godności ludzkiej (por. art. 30 Konstytucji RP). Stąd też państwo jedynie uznaje oraz gwarantuje autonomię kościołów i innych związków wyznaniowych.

W konsekwencji związki religijne posiadają uprawnienie do tworzenia norm (w tym prawa wewnętrznego) regulujących wewnętrzne sprawy wspólnoty i zasadniczo nie podlegają w tych kwestiach jurysdykcji organów państwowych (władzy publicznej). Konsekwencją takiej formy uregulowania statusu wspólnot wyznaniowych jest z jednej strony nieskuteczność per se prawa wewnętrznego związków religijnych na forum publicznoprawnym, z drugiej zaś niemożność uregulowania przez prawodawcę państwowego spraw religijnych i organizacyjnych tych wspólnot.

 

2. Nauczanie religii jako obszar autonomii oraz niezależności kościołów i innych związków wyznaniowych

W orzecznictwie polskiego sądu konstytucyjnego – podobnie jak w doktrynie prawa – za sferę przynależną autonomii podmiotów konfesyjnych uznaje się „prawo wspólnot religijnych do samodzielnego decydowania o swoich sprawach wewnętrznych, w szczególności określania treści swojej wiary, struktur organizacyjnych oraz obsadzania stanowisk kościelnych”^[5], co służy zapewnieniu realizacji wolności religijnej jednostki[6]. Warto zasygnalizować, że poszanowanie autonomii oraz wzajemnej niezależności państwa i związków religijnych nie oznacza izolacji tych podmiotów ani tworzonych przez nich porządków normatywnych. Stąd też normy prawa wewnętrznego związków religijnych powinny być brane pod uwagę przy wydawaniu przez organy władzy publicznej rozstrzygnięć dotyczących wspólnot religijnych, w tym także w obszarach, które kwalifikuje się jako objęte obszarem zainteresowania zarówno państwa, jak i kościołów, np. w sferze edukacji.

Nie ma przy tym wątpliwości, że określanie prawd wiary czy zasad moralnych oraz nauczanie ich to materie objęte zakresem konstytucyjnej autonomii oraz niezależności kościołów oraz innych związków wyznaniowych[7]. Zdecydowanie podkreślić trzeba, że głoszenie przez wspólnoty religijne przyjętej przez siebie doktryny może dokonywać się także w ramach różnego rodzaju form zinstytucjonalizowanych, jak np. szkół wyznaniowych. Ustawową realizacją i rozwinięciem[8] tego aspektu (obszaru) konstytucyjnej autonomii oraz niezależności podmiotów konfesyjnych są przepisy ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania^[9]. Zgodnie z art. 19 ust. 2 pkt 12 przywołanej ustawy kościoły i inne związki wyznaniowe, wypełniając funkcje religijne, mogą m.in. prowadzić działalność oświatowo-wychowawczą. Logiczną konsekwencją takiego uprawnienia jest prawo do zakładania i prowadzenia szkół, przedszkoli oraz placówek oświatowo-wychowawczych i opiekuńczo-wychowawczych (art. 21 ust. 1). W doktrynie prawa za szkoły wyznaniowe uznaje się zakłady kształcenia, których organami prowadzącymi są kościoły lub inne związki wyznaniowe albo ich organy bądź jednostki organizacyjne, np. diecezje, parafie, zgromadzenia zakonne. Z tego względu o wyznaniowym charakterze szkoły decyduje to, kto jest jej organem prowadzącym, a nie sama nazwa placówki oświatowej czy też realizowane w jej ramach działania edukacyjno-wychowawcze^[10].

Tego rodzaju instytucje wyznaniowe – o ile chcąc posiadać uprawnienia analogicznie do publicznych placówek oświatowych – muszą naturalnie spełniać standardy wymagane przepisami powszechnie obowiązującego prawa, m.in. w zakresie realizacji obowiązkowego programu nauczania. Jednak nie oznacza to, że szkoły wyznaniowe w całej rozciągłości podlegają zasadom wynikającym z norm prawa oświatowego. Wręcz przeciwnie – w obszarze, w którym szkoły wyznaniowe głoszą doktrynę religijną – np. w ramach obligatoryjnej lekcji religii czy katechezy – wkraczają w obszar konstytucyjnie chronionej autonomii oraz niezależności związków religijnych (które je utworzyły) wobec państwa, w tym jego porządku prawnego. Przyjęcie odmiennych założeń mogłoby doprowadzić do sytuacji, w której ustawodawca zwykły, czy nawet organ stosujący prawo, uniemożliwiłby tego rodzaju placówkom zachowanie ich religijnej tożsamości. Skoro zaś Konstytucja RP podlega bezpośredniemu stosowaniu (art. 8 ust. 2 ustawy zasadniczej), to nie ma wątpliwości, że związki religijne lub ich jednostki organizacyjne (wyznaniowe osoby prawne) prowadzące szkoły – także publiczne – mają prawo wybrać i realizować uznany przez siebie sposób głoszenia przyjętej doktryny w takiej instytucji. W zakresie konstytucyjnej autonomii oraz niezależności podmiotów konfesyjnych niewątpliwie mieści się więc także zobowiązanie uczniów do uczestnictwa w lekcjach religii (katechezy).

Z tego też względu, o ile kwestie takie jak zakładanie i prowadzenie szkoły wyznaniowej – w tym publicznej, czyli takiej, która ma zyskać status analogiczny do tego rodzaju instytucji prowadzonych przez władze publiczne – podlegają powszechnie obowiązującemu prawu, o tyle kwestie związane z realizacją przez szkołę (publiczną szkołę wyznaniową) funkcji religijnej są regulowane przez prawo (normy) wewnętrzne danego związku religijnego. Ten swoisty dualizm unormowań wynika nie tylko z Konstytucji RP, ale również z przepisów o charakterze ustawowym, a rodzice – co należy zdecydowanie podkreślić – posyłający swoje dzieci do szkół publicznych prowadzonych przez tzw. wyznaniowe osoby prawne (np. jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego) świadomie wyrażają zgodę na tego rodzaju uwarunkowania.

 

3. Pozycja prawna publicznych szkół wyznaniowych (katolickich )

Zgodnie z ustawą o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej^[11] kościelne osoby prawne mają prawo zakładać i prowadzić szkoły oraz inne placówki oświatowo-wychowawcze i opiekuńczo-wychowawcze na zasadach organizacyjnych i programowych określonych przez odpowiednie ustawy. Jednocześnie szkoły te mają charakter katolicki i podlegają władzy kościelnej (art. 20 ust. 1). Z przepisu tego wynika przede wszystkim prawo osób prawnych Kościoła Katolickiego do zakładania i prowadzenia szkół oraz innych placówek oświatowo-wychowawczych i opiekuńczo-wychowawczych. Tego rodzaju instytucje tworzone przez kościelne osoby prawne w zakresie zasad organizacyjnych i treści programowych podlegają odpowiednim ustawom, co jednak w żadnym wypadku nie wyłącza ich katolickiego charakteru. Z tego względu należy uznać, że ustawodawca dopuszcza możliwość, iż działalność szkolna będzie regulowana zarówno przez przepisy prawa powszechnie obowiązującego, jak i wewnątrzkościelnego (kanonicznego). Oczywiście określając zakres mających tu zastosowanie uregulowań ustawowych należy odwoływać się w pierwszej kolejności do przepisów składających się na obowiązujące w Polsce prawo oświatowe, a więc przede wszystkim na ustawę o systemie oświaty^[12] oraz Prawo oświatowe[13].

Zgodnie z drugą z wymienionych ustaw wyróżnia się dwa typy szkół: publiczne albo niepubliczne (art. 8 ust. 1). Szkoła publiczna może zostać założona przede wszystkim przez jednostkę samorządu terytorialnego, inną osobę prawną lub osobę fizyczną (art. 8 ust. 2). Jednocześnie szkołą publiczną jest szkoła, która zapewnia bezpłatne nauczanie w zakresie ramowych planów nauczania; przeprowadza rekrutację uczniów w oparciu o zasadę powszechnej dostępności; zatrudnia nauczycieli posiadających kwalifikacje określone w odrębnych przepisach; realizuje programy nauczania uwzględniające podstawę programową kształcenia ogólnego i ramowy plan nauczania oraz realizuje zasady oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania właściwych egzaminów państwowych (art. 14 ust. 1). W związku z tym w doktrynie uznaje się, że szkołami publicznymi są szkoły istniejące w interesie ogółu społeczeństwa, które zapewniają obywatelom nieodpłatne i powszechnie dostępne kształcenie na odpowiednim poziomie oraz wydają lub umożliwiają uzyskanie świadectw i dyplomów mających walor dokumentów urzędowych^[14]. Jednak nie oznacza to, że do publicznej szkoły każdy chętny przyjmowany jest automatycznie. Dzieje się tak tylko wówczas, gdy dla danej szkoły ustalono obwód (art. 130 ust. 5 Prawa oświatowego) – w przeciwnym przypadku należy przeprowadzić postępowanie rekrutacyjne.

Przykładem wyznaniowej szkoły publicznej jest Katolicka Szkoła Podstawowa im. św. Ojca Pio w Zamościu, dla której organem prowadzącym jest kościelna osoba prawna: Diecezja Zamojsko-Lubaczowska (§ 2 ust. 4 Statutu[15]). W swojej działalności szkoła ta odwołuje się do chrześcijańskiej wizji człowieka i świata, a jednym z jej głównych zadań jest formowanie katolików świadomych swego powołania i miejsca, zarówno w Kościele, jak i we współczesnym społeczeństwie (§ 4 ust. 1). Jednocześnie szkoła propaguje wartości chrześcijańskie oraz kształci i wychowuje uczniów – w oparciu o zasadę personalizmu chrześcijańskiego – do odpowiedzialności za siebie i za innych oraz za dobro wspólne w życiu rodzinnym i społecznym (§ 4 ust. 2). Z tego też względu całokształt działalności szkoły opiera się na systemie wartości chrześcijańskich głoszonych przez Kościół Katolicki (§ 5 ust. 1). Równocześnie statut zakłada, że nauka religii katolickiej i katecheza stanowi podstawę działania szkoły oraz jest obowiązkowa w ramach planu zajęć (§ 5 ust. 5). Podobnie rzecz wygląda w przypadku pozostałych publicznych szkół katolickich, tj. takich, dla których organem prowadzącym jest osoba prawna Kościoła Katolickiego.

Warto także wspomnieć, że w przypadku szkół publicznych statut – stosownie do art. 98 Prawa oświatowego – jest podstawowym aktem wewnętrznym regulującym funkcjonowanie szkoły, w tym szczegółowe prawa i obowiązki jej uczniów. W przypadku założenia szkoły publicznej przez podmiot niebędący jednostką samorządu terytorialnego, do rozpoczęcia działalności szkoły wymagane jest uzyskanie zezwolenia właściwego organu takiej jednostki. W postępowaniu o jego udzielenie bada się m.in. zgodność z prawem projektu statutu (art. 88 ust. 5 Prawa oświatowego). Stąd też jego zaakceptowanie przez właściwe władze samorządowe pozwala domniemywać, iż statut jest zgodny z prawem.

Analogicznej procedurze poddane są także szkoły publiczne zakładane przez związki religijne lub ich jednostki organizacyjne. Jednak w takich przypadkach – zwłaszcza w zakresie możliwości nałożenia na uczniów obowiązków niewynikających z przepisów prawa oświatowego – zachodzą pewne odmienności związane zarówno z konstytucyjnym statusem wspólnot religijnych, jak i przepisami rangi ustawowej odnoszącymi się do tego rodzaju ich aktywności oraz zobowiązaniami międzynarodowymi Rzeczypospolitej Polskiej.

 

4. Zasady organizowania lekcji religii w katolickiej szkole publicznej

W polskim porządku prawnym prawo do edukacji religijnej gwarantuje przede wszystkim art. 53 ust. 4 Konstytucji oraz art. 12 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 1993 r.^[16], przy czym ten ostatni przepis zawiera także podstawowe zasady organizowania nauczania religii katolickiej w szkole. Niewątpliwie aktem normatywnym szczegółowo określającym organizację edukacji religijnej w szkole jest rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach^[17], wydane na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy o systemie oświaty. Zgodnie z § 1 tego rozporządzenia nauka religii organizowana jest na życzenie rodziców (w szkołach ponadpodstawowych także samych uczniów), co oznacza, że prawodawca zagwarantował im wybór, czy posłać dziecko na religię czy nie (odpowiednio samym uczniom). Tym samym zapewnił poszanowanie prawa rodziców do wychowywania religijnego dzieci oraz ich wolność wyznania[18].

Jak jednak wynika z wcześniejszych rozważań (pkt 1 i 2 analizy) w szkole wyznaniowej, realizującej misję głoszenia doktryny związku religijnego, nauczanie religii może być obowiązkowe, ponieważ jest to ten aspekt działalności religijnej, który objęty jest konstytucyjnie chronioną autonomią oraz niezależnością kościołów i innych związków wyznaniowych (znajduje się „w swoim zakresie”, o którym mowa w art. 25 ust. 3 Konstytucji) i to od decyzji podmiotu konfesyjnego zależy, czy edukacja religijna będzie obligatoryjna czy nie. Do identycznych konkluzji prowadzi również egzegeza ustawy katolickiej (pkt 2 analizy). Mając zatem na uwadze, że do wyznaniowych szkół publicznych należy stosować zarówno przepisy składające się na system prawa oświatowego, w tym rozporządzenia dotyczącego lekcji religii, jak i zawarte w ustawie katolickiej oraz pamiętając o obowiązującym standardzie konstytucyjnym relacji państwo–kościół, rodzi się pytanie, które z relewantnych norm mają charakter leges speciales, co z kolei przesądzi o pierwszeństwie ich stosowania. W przypadku bowiem obowiązywania w systemie prawa norm o treści przeciwstawnych czy wykluczających się należy odwołać się do powszechnie przyjętych reguł kolizyjnych, które pozwalają rozstrzygnąć, które normy są właściwe dla oceny konkretnemu stanu faktycznego (rodzaju sytuacji faktycznych).

Reguła kolizyjna porządku treściowego, zgodnie z którą norma szczególna uchyla normę ogólną (łac. lex specialis derogat legi generali), jest jedną z fundamentalnych dyrektyw wykładni prawa. Podstawowym warunkiem jej zastosowania – obok stwierdzenia, że normy wynikają z równorzędnych źródeł prawa^[19] – jest uznanie, że zakres zastosowania jednej z kolidujących norm jest węższy i w konsekwencji bardziej dookreślony, albo też że jedna stanowi wyjątek od drugiej. W doktrynie postuluje się, aby zabiegu tego dokonywać na podstawie dyrektyw wykładni językowej i funkcjonalnej, przez co możliwe staje się określenie, czy dane normy pozostają ze sobą w stosunku nadrzędności lub podrzędności. W tym kontekście za lex specialis uważa się normę bardziej szczegółową niż ta wynikająca z lex generalis. Należy jednocześnie pamiętać, że w sytuacji takiej kolizji norma generalna nie traci mocy obowiązującej, a jedynie nie znajduje zastosowana w danym przypadku^[20].

W analizowanej tu sytuacji należy podkreślić, że ustawa katolicka określa szczegółowe zasady stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (art. 3 ust. 1). Biorąc zaś pod uwagę całość jej przepisów, ustawa ta określa zarówno w sposób kompleksowy instytucjonalne relacje pomiędzy Państwem Polskim a Kościołem Katolickim, jak i niektóre przejawy korzystania przez wiernych z indywidualnej wolności sumienia i religii. Ponadto prawodawca w ustawie katolickiej wyraźnie postanowił, że w sprawach odnoszących się do Kościoła Katolickiego, nieuregulowanych tą ustawą, stosuje się powszechnie obowiązujące przepisy prawa, o ile nie są sprzeczne z wynikającymi z niej zasadami (art. 3 ust. 2). To z kolei oznacza, że do kwestii uregulowanych jedynie w sposób fragmentaryczny w ustawie katolickiej stosuje się inne przepisy prawa tylko o tyle, o ile nie są one sprzeczne z ustanowionymi w niej zasadami.

W tej perspektywie należy niewątpliwie stwierdzić, że zarówno przepisy Prawa oświatowego, jak i ustawy o systemie oświaty (oraz wydane na ich podstawie akty wykonawcze) odnoszą się ogólnie do kwestii związanych z działalnością oświatową, wychowawczą i opiekuńczą. Nie ma również wątpliwości, że stanowiąc przepisy o charakterze ogólnym (lex generalis) zawsze ustępują pierwszeństwa przepisom odnoszącym się do tych samych kwestii, a zawartych w przepisach szczegółowych (lex specialis). W tym kontekście należy uznać, że unormowania szeroko pojętego prawa oświatowego nie znajdują zastosowania wówczas, gdy wybrane kwestie związane z funkcjonowaniem szkół wyznaniowych, w tym publicznych, zostały uregulowane w ustawie katolickiej.

Należy pamiętać, że zgodnie z art. 20 ust. 1 ustawy katolickiej szkoły założone przez osoby prawne Kościoła Katolickiego mają charakter katolicki i podlegają władzy kościelnej. Skoro zaś ustawodawca nie wprowadził w tym obszarze rozróżnień, norma ta ma zastosowanie zarówno do publicznych, jak i niepublicznych szkół katolickich. Wynika stąd, że właściwe władze wyznaniowe mają prawo samodzielnie (korzystając z konstytucyjnej zasady autonomii i niezależności związków religijnych) określić, w jaki sposób dana szkoła będzie dbać o zachowanie swojego religijnego (katolickiego) charakteru. Z pewnością jednym ze sposobów jest zobowiązanie wszystkich uczniów takiej szkoły do uczestnictwa w katechezie (lekcjach religii katolickiej). W rezultacie przepisy rozporządzenia dotyczącego lekcji religii, jako wydane na podstawie ustawy o systemie oświaty będącej z perspektywy analizowanego zagadnienia lex generalis względem ustawy katolickiej – o ile są sprzeczne z zasadami wynikającymi z ustawy katolickiej (art. 3 ust. 2) – w tym zakresie nie znajdują tu zastosowania. W konsekwencji skonstatować trzeba, iż ustawowym prawem katolickiej szkoły publicznej jest zobowiązanie uczęszczających do niej uczniów do udziału w lekcjach religii (katechezy). Zaprezentowaną tu interpretację wzmacnia fakt, że w świetle konstytucyjnej hierarchii źródeł prawa rozporządzenie jest aktem o niższej mocy prawnej i zawsze musi być zgodne z ustawami, zaś żadnej nie może naruszać (por. art. 92 i 188 pkt 3 Konstytucji). Zresztą nawet gdyby na poziomie ustawowym (np. w Prawie oświatowym) był sformułowany przepis analogiczny w swej treści do § 1 rozporządzenia dotyczącego lekcji religii, aktualność w całej rozciągłości zachowywałyby wnioski zaprezentowane w niniejszej analizie.

Powyżej przedstawiona wykładnia przepisów ustawowych (prawa oświatowego i ustawy katolickiej) jest oczywiście w pełni spójna z wolą ustrojodawcy wyrażoną w art. 25 ust. 3 Konstytucji. Dodatkowego argumentu za jej prawidłowością dostarcza art. 14 Konkordatu, zgodnie z którym „Kościół Katolicki ma prawo zakładać i prowadzić placówki oświatowe i wychowawcze, w tym przedszkola oraz szkoły wszystkich rodzajów, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i na zasadach określonych przez odpowiednie ustawy” (ust. 1). Szkoły te „w realizowaniu minimum programowego przedmiotów obowiązkowych i w wystawianiu druków urzędowych podlegają prawu polskiemu. W realizowaniu programu nauczania pozostałych przedmiotów szkoły te stosują się do przepisów kościelnych. O publicznym charakterze tych szkół i placówek decyduje prawo polskie” (ust. 2). Przywołany przepis umowy międzynarodowej w pełni potwierdza, że szkoły katolickie działają zarówno na podstawie prawa powszechnie obowiązującego, jak i w zgodzie z prawem kanonicznym. Szczególną uwagę zwrócić należy na art. 14 ust. 2 zd. pierwsze Konkordatu, który precyzuje obszary podlegające regulacji prawem powszechnie obowiązującym, tj. minimum programowe przedmiotów obowiązkowych i wystawianie druków urzędowych. W pozostałych kwestiach, szczególnie w realizowaniu programu nauczania pozostałych przedmiotów szkoły te stosują się do przepisów kościelnych. Nie ulega wątpliwości, że religia nie stanowi przedmiotu obowiązkowego – co potwierdza art. 109 Prawa oświatowego wyliczający formy działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły, wyraźnie odróżniając religię od obowiązkowych zajęć edukacyjnych. Zatem w świetle art. 14 Konkordatu pozostaje bezdyskusyjne, że zasady organizowania lekcji religii w szkołach prowadzonych przez Kościół Katolicki (katolickie osoby prawne), w tym obowiązek uczestnictwa, określają normy wewnętrzne związku religijnego (prawa kanoniczne). Nieco na marginesie dodać warto, że umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednia zgodą wyrażoną w ustawie – a taką jest Konkordat – ma wyższą moc prawną niż ustawa (art. 188 pkt 2 Konstytucji) oraz cieszy się pierwszeństwem stosowania przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2 Konstytucji), choć jak wynika z dotychczasowych rozważań, żadne sprzeczności w analizowanej materii nie zachodzą, a ponadto zasadą ustrojową jest przestrzeganie przez Polskę wiążącego ją prawa międzynarodowego.

                Na zakończenie prowadzonych tu rozważań warto zaznaczyć, że każdy rodzic decydujący się na zapisanie swego dziecka do publicznej szkoły wyznaniowej jest świadomy jej konfesyjnego charakteru, czego naturalną konsekwencją jest promowanie przez szkołę jasno określonych wartości i zapoznawanie uczniów z zasadami danego wyznania. Nałożenie na uczęszczających do tego rodzaju placówek obowiązku brania udziału w lekcjach religii jest jedynie przejawem – zagwarantowanego w przepisach prawa – dbania przez te podmioty o zachowanie swojej religijnej tożsamości. Stąd należy wnosić, iż każdy rodzic posyłający swoje dziecko do publicznej szkoły wyznaniowej wyraża zgodę na jego udział w tego rodzaju zajęciach, a zmiana tejże zgody powinna przejawić się przede wszystkim w przeniesieniu ucznia do placówki nieposiadającej wyznaniowego charakteru lub nieprzewidującej takiego obowiązku. Z tego też powodu bezzasadne jest twierdzenie jakoby wolność rodziców do wychowywania religijnego dzieci została w jakikolwiek sposób ograniczona, ponieważ nie ma obowiązku posyłania dzieci do wyznaniowych szkół publicznych, które przewidują obligatoryjny udział ucznia w lekcji religii[21].

 

Podsumowanie

 

1. Zakładanie i prowadzenie szkół jest uprawnieniem związków religijnych – w tym Kościoła Katolickiego – ściśle związanym nie tylko z działalnością oświatowo-wychowawczą, lecz również z wypełnianiem przez nie funkcji religijnych, zwłaszcza w zakresie nauczania i głoszenia przyjętej doktryny, co stanowi obszar konstytucyjnie chronionej autonomii oraz niezależności związków religijnych.
2. Szkoła prowadzona przez związek religijny lub jego osobę prawną (wyznaniową osobę prawną) w celu otrzymania statusu szkoły publicznej lub niepublicznej musi sprostać wymaganiom wynikającym z przepisów powszechnie obowiązującego prawa w zakresie zakładania i prowadzenia tego rodzaju instytucji.
3. Przepisy powszechnie obowiązującego prawa w zakresie zakładania i prowadzenia szkół nie wyłączają stosowania norm wewnątrzkościelnych (prawa kanonicznego). Wręcz przeciwnie – zarówno na mocy Konstytucji RP, Konkordatu, jak i ustaw zwykłych – w działalności szkoły wyznaniowej jej władze zachowują prawo do stosowania przepisów wewnętrznych (prawa kanonicznego) w zakresie odnoszącym się do wypełniania funkcji religijnej (np. głoszenia przyjętych w danej konfesji zasad doktrynalnych i moralnych). Wynika to z zasady autonomii oraz wzajemnej niezależności kościołów i innych związków wyznaniowych (art. 25 ust. 3 Konstytucji) oraz przepisów ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, gwarantujących zachowanie tożsamości katolickiej przez szkoły publiczne, których organem prowadzącym jest osoba prawna Kościoła Katolickiego.
4. Przepisy ustawy o systemie oświaty i wydane na ich podstawie akty wykonawcze dotyczące zasad organizowania lekcji religii w publicznych szkołach należy traktować jako leges generales, które mają zastosowanie w publicznych szkołach wyznaniowych w takim zakresie, w jakim pozostają zgodne z ustawą stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego i zasadami z niej wynikającymi (art. 3 ust. 2), w tym dotyczącymi religijnego charakteru szkoły prowadzonej przez Kościół Katolicki, które wynikają z prawa kanonicznego. W konsekwencji nie stoją na przeszkodzie ustanowieniu w statucie katolickiej szkoły publicznej obowiązkowego udziału każdego ucznia w lekcjach religii.
5. Przyjęcie odmiennej wykładni, tj. wykluczającej ustanowienie w statucie katolickiej szkoły publicznej obowiązkowego udziału każdego ucznia w lekcjach religii, byłoby sprzeczne z zasadami wynikającymi z Konstytucji (art. 25 ust. 3), Konkordatu (art. 14) oraz ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, jak również nieznajdujące podstaw w przepisach ustawy o systemie oświaty oraz Prawa oświatowego, a tym samym niedopuszczalne.