Analiza poselskich projektów ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny; druk nr 340 („Twój Ruch”) i 1078 („Platforma Obywatelska”)

W dniu 11 marca 2014 r. podkomisja stała ds. nowelizacji prawa karnego Sejmu RP ponownie zajęła się projektami ustaw o zmianie Kodeksu karnego (dalej: KK), które miałyby penalizować tzw. przestępstwa z nienawiści (hate crimes). Podkomisja omawiała dwa projekty poselskie: projekt zgłoszony przez parlamentarzystów klubu Twój Ruch (druk nr 340) oraz Platformy Obywatelskiej (druk nr 1078). Proponowane zmiany wywołują wątpliwości natury konstytucyjnej oraz na gruncie techniki prawidłowej legislacji.

 

I. Obecne uregulowania, które podlegają zmianie w następstwie nowelizacji

 

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) w obecnym brzmieniu stanowi w art. 119 § 1: kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

 

Zgodnie z art. 256 § 1 kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

 

W myśl § 2 tego przepisu tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1 albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej [1]. Przepis art. 256 § 3 KK stanowi, że nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w § 2, chociażby nie stanowiły własności sprawcy (§ 4).

 

Na mocy art. 257 kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

 

II. Proponowane zmiany w KK oraz ich ocena

 

a. Projekt klubu „Twój Ruch”

 

Projekt poselski (druk nr 340) złożony do laski marszałkowskiej przez posłów klubu „Ruch Poparcia Palikota” (obecnie „Twój Ruch) zakłada wprowadzenie istotnych zmian w treści przepisów art. 119 § 1, art. 256 § 1 i art. 257 KK. Treść powyższych przepisów – po wprowadzeniu zmian – byłaby następująca:

 

„Art. 119 § 1. Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej, z powodu bezwyznaniowości lub ze względu na płeć, tożsamość płciową, wiek, niepełnosprawność bądź orientację seksualną, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

 

Art. 256 § 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa albo nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, płeć, tożsamość płciową, wiek, niepełnosprawność bądź orientację seksualną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

 

Art. 257. Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu bezwyznaniowości, jak również ze względu na płeć, tożsamość płciową, wiek, niepełnosprawność bądź orientację seksualną lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”

 

Proponowane zmiany dotyczą dwóch aspektów. Po pierwsze projektodawcy uznali za konieczne wykreślenie z treści art. 119 § 1 oraz art. 257 KK zaimka „jej”. Ich zdaniem usunie to wątpliwości interpretacyjne i pozwoli na objęcie ochroną nie tylko osób należących do grup wymienionych w obu przepisach, ale również osób doświadczających dyskryminacji przez asocjację z tymi grupami [2]. Drugim aspektem jest rozszerzenie cech dyskryminujących danej osoby lub grupy osób, które motywują sprawcę przestępstwa do podjęcia zachowania karalnego. Projektodawca proponuje, aby dodatkowo penalizowane były przestępstwa popełniane z nienawiści ze względu na: 1) płeć, 2) tożsamość płciową, 3) wiek, 4) niepełnosprawność, 5) orientację seksualną.

 

Wątpliwości co do celowości zwiększenia represji

 

Nowelizacja KK w powyższym brzmieniu budzi zasadnicze wątpliwości prawne. W pierwszej kolejności należy podkreślić, że przepisom tym - na gruncie KK – nadano szczególnie istotne znaczenie. Przepis art. 119 KK został bowiem umieszczony przez ustawodawcę w rozdziale XVI zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne” zaś art. 256 i 257 KK w rozdziale „Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu”. Stąd przestępstwa określone w tych przepisach (stosowanie przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby lub grupy osób – art. 119 § 1 KK; nawoływanie do nienawiści – art. 256 § 1 KK; publiczne znieważenie ludności albo poszczególnej osoby – art. 257 KK) należy uznać za szczególnie istotne oraz niebezpieczne dla porządku publicznego w państwie. Oznacza to, że państwo angażuje się w ściganie sprawców powyższych czynów ze względu na skrajnie nieakceptowane społecznie zachowania, które należy karać. Prawo karne nie powinno być wykorzystywane do kształtowania postaw społecznych oraz utwierdzać norm społecznych zakazujących opisanych w projekcie negatywnych zachowań [3]. Innymi słowy: karalność określonych zachowań powinna być ostatecznością (prawo karne jako środek ultima ratio), a nie stanowić instrument do narzucania społeczeństwu określonego światopoglądu lub wzorców zachowań zgodnych z oczekiwaniami projektodawców, które jednak – jak to jest ewidentnie w przypadku projektu TR – mają wybitnie ideologiczny charakter, lansując konieczność szczególnej ochrony osób ze względu na ich upodobania seksualne.

 

Warte podkreślenia jest to, że na gruncie polskiego prawa karnego pokrzywdzeni takimi czynami już znajdują ochronę prawną na podst. art. 216 KK [4] penalizującego przestępstwo znieważenia. Stanowi on wystarczający środek ochrony pokrzywdzonych. Nie ma zatem konieczności poszerzania katalogu cech, z którymi wiąże się represja karna, jak to ma miejsce w projektowanym art. 257 KK.

 

Podobnie niezasadne jest rozszerzanie katalogu zachowań w art. 119 § 1 KK. Inne przepisy polskiej ustawy karnej w sposób odpowiedni penalizują czyny związane ze stosowaniem przemocy (np. art. 156 i art. 157 KK – spowodowanie uszczerbku na zdrowiu; art. 217 KK – naruszenie nietykalności cielesnej; art. 190 KK – groźba bezprawna; art. 207 KK – fizyczne lub psychiczne znęcanie się nad najbliższym lub pozostającym w stosunku zależności).

 

Przepis art. 256 KK w brzmieniu obowiązującym jest wynikiem wdrożenia art. 20 ust. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych [5] z dnia 16 grudnia 1966 r. Celem tego przepisu było zatem zapewnienie zgodności prawa polskiego z prawem międzynarodowym. W doktrynie wskazuje się ponadto, że przesłanki karalności zachowania określonego w tym przepisie są niejasne [6]. Rozszerzanie jego treści o kolejne – zbędne lub po prostu nieścisłe – kategorie dyskryminujące należy uznać za błędne i niezasadne (o czym poniżej).

 

Warto podkreślić, że – wbrew twierdzeniu pomysłodawców nowelizacji – motywacja sprawców przestępstw jest brana pod uwagę przez sądy przy wymiarze kary. Przepis art. 53 § 2, który jest dyrektywą przy rozstrzyganiu w przedmiocie kary przewiduje, iż sąd obowiązkowo bierze pod uwagę motywację i sposób zachowania sprawcy. Oznacza to, że w sposób surowszy będzie karana osoba, która popełniła przestępstwo z tzw. nienawiści ze względu na jakąś cechę dyskryminującą niż sprawca, który nie kierował się żadnymi uprzedzeniami.

 

Stąd należy uznać, że projekt nowelizacji KK niepotrzebnie dąży do eskalacji represji karnej.

 

Wątpliwości co do konstytucyjności

 

Proponowana przez TR nowelizacja prawa karnego budzi wątpliwości pod względem konstytucjonalności przepisów. Przepis art. 42 ust. 1 zd. 1 Konstytucji RP przewiduje, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. W orzecznictwie i doktrynie wskazuje się, że ustawodawca – ze względu na represyjny charakter prawa karnego – powinien dążyć do precyzyjnego określenia cech zachowania, które pociąga za sobą odpowiedzialność karną. Zasada określoności czynu zabronionego pod groźbą kary, na co zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 26 listopada 2003 r. (sygn. akt SK 22/02) [7] nakazuje ,,(...) ustawodawcy takie wskazanie czynu zabronionego (jego znamion) aby, zarówno dla adresata normy prawnokarnej, jak i organów stosujących prawo i dokonujących «odkodowania» treści regulacji w drodze wykładni normy prawa karnego nie budziło wątpliwości to, czy określone zachowanie in concreto wypełnia te znamiona”.

 

Z tego względu proponowana regulacja budzi istotne wątpliwości. Zakres znaczeniowy pojęcia „tożsamości płciowej” czy „orientacji płciowej” nie jest zdefiniowany przez ustawodawcę i jest pojęciem przynajmniej nieostrym. Utrudnia to precyzyjne określenie zachowania, które miałoby być karalne. Ponadto wprowadzenie innych tzw. kategorii dyskryminacyjnych dopuszcza karanie w sposób nadmierny zachowań, które nie zasługują na karne ich represjonowanie. Nowelizacja wprowadza represję karną n.p. za nazwanie młodego człowieka „gówniarzem”, czy też osoby starszej „staruchem”, stanowiłoby to bowiem zniewagę ze względu na wiek i było zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 3!Podobnie przestępstwa wchodzące w zakres tzw. przemocy domowej popełniane z reguły przez jednego małżonka na drugim – zdaniem twórców nowelizacji – również winno być kwalifikowane jako przestępstwo z art. 257 KK, a nie tylko jako czyn z art. 217 KK (naruszenie nietykalności cielesnej) czy też art. 207 KK (znęcanie fizyczne). Zdaniem projektodawców przemoc domowa jest motywowana nienawiścią ze względu na płeć [8], co jest tezą wysoce dyskusyjną, a na pewno inspirowaną ideologicznie.

 

Projekt poselski TR budzi poważne wątpliwości ze względu na zgodność proponowanych przepisów z zagwarantowaną w art. 54 ust 1 Konstytucji RP wolnością wyrażania poglądów. Jest ona chroniona przez szereg aktów prawa międzynarodowego, w tym Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r [9]. Ze względu na niejasność pojęć, taki jak „nawołuje do nienawiści” (art. 256 § 1 KK) czy też  „znieważa” (art. 257 KK) istnieje groźba, iż każda ostrzejsza krytyka środowisk oddających się praktykom homoseksualnym zostanie uznana za popełnienie przestępstw z nienawiści ze względu na orientację seksualną. Wskazania wymaga, że ustawodawca uregulował odpowiednio kwestię karalności niedopuszczalnej krytyki zarówno w KK (art. 212 KK – zniesławienie; art. 216 KK – znieważenie) czy jej sankcjonowania na gruncie prawa cywilnego (art. 23, art. 24 i art. 448 Kodeksu cywilnego – ochrona dóbr osobistych). Słusznie w tym zakresie uzależniono ściganie takich przestępstw z oskarżenia prywatnego czy poszukiwania ochrony na gruncie prawa cywilnego od wytoczenia powództwa. Przekroczenie granic dopuszczalnej krytyki jest bowiem kwestią w znacznej mierze subiektywną i uzależnioną od wielu czynników, w tym od wrażliwości osoby, która czuje się dotknięta wypowiedzią. W żadnym wypadku zatem czyny takie nie powinny być ścigane z oskarżenia publicznego – co proponują twórcy omawianej nowelizacji.

 

Ponadto, art. 256 § 2 znacznie rozszerza zakres represji karnej, obejmując nią tego, kto rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treści penalizowane w § 1. Z tego też względu proponowana nowelizacja stanowi istotne pogwałcenie art. 54 ust. 1 Konstytucji RP, która gwarantuje wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.

 

b. Projekt Platformy Obywatelskiej

 

Drugi z projektów nowelizacji KK, zgłoszony przez posłów Platformy Obywatelskiej (druk nr 1078) zakłada skreślenie art. 119 oraz art. 257 KK i nadanie nowego brzemienia art. 256 KK. Zdaniem projektodawcy zasadne jest połączenie wszystkich czynów zabronionych dotyczących przestępstw z nienawiści w jednym przepisie. Stąd art. 256 KK powstał w wyniku włączenia do jego treści pewnych elementów z art. 119 i 257 KK.

 

Projektowanemu art. 256 KK zostałoby nadane następujące brzmienie:

 

„Art. 256. § 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści wobec grupy osób lub osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, społecznej, naturalnych lub nabytych cech osobistych lub przekonań, albo z tego powodu grupę  osób  lub  osobę znieważa,  podlega  karze  grzywny,  ograniczenia wolności  albo  pozbawienia wolności do lat 2.

 

§  2. Tej samej  karze  podlega,  kto  w  celu rozpowszechnienia  produkuje,  utrwala  lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła dane informatyczne, druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1.

 

§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej.

 

§ 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w § 2, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.

 

§ 5. Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec innej osoby z powodu określonego w § 1 albo z tego powodu narusza jej nietykalność cielesną, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”

 

Zmiany zaproponowane przez posłów PO spotkały się ze zdecydowaną krytyką Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego [10], które stwierdziło, że projekt nie nadaje się do prac legislacyjnych. W związku z powyższym zasadne jest jedynie podzielenie uwag opiniodawców. Projekt ten nie tyko ingeruje w aksjologiczną spójność systemu prawnego, ale jest również nie do przyjęcia z punktu widzenia zasad poprawnej legislacji. Dodatkowo, w sposób jaskrawy proponowana zmiana stoi w sprzeczności z art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, bowiem nie określa w sposób kompletny kategorii zachowań pociągających za sobą odpowiedzialność karną.

 

III. Wnioski

 

Powyższe uwagi przesądzają o tym, iż projekty zgłoszone przez parlamentarzystów klubu Twój Ruch (druk nr 340) oraz Platformy Obywatelskiej (druk nr 1078) są nie do zaakceptowania, tak z punktu widzenia ich poprawności legislacyjnej, jak i zgodności z Konstytucją RP.