Informujemy, że Pani/Pana dane osobowe są przetwarzane przez Fundację Instytut na Rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris z siedzibą w Warszawie przy ul. Zielnej 39, kod pocztowy 00-108 (administrator danych) w ramach utrzymywania stałego kontaktu z naszą Fundacją w związku z jej celami statutowymi, w szczególności poprzez informowanie o organizowanych akcjach społecznych. Podstawę prawną przetwarzania danych osobowych stanowi art. 6 ust. 1 lit. f rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (RODO).

Podanie danych jest dobrowolne, niemniej bez ich wskazania nie jest możliwa realizacja usługi newslettera. Informujemy, że przysługuje Pani/Panu prawo dostępu do treści swoich danych osobowych, ich sprostowania, usunięcia lub ograniczenia przetwarzania, prawo do przenoszenia danych, prawo wniesienia sprzeciwu wobec ich przetwarzania, a także prawo do wniesienia skargi do organu nadzorczego.

Korzystanie z newslettera jest bezterminowe. W każdej chwili przysługuje Pani/Panu prawo do wniesienia sprzeciwu wobec przetwarzania danych osobowych. W takim przypadku dane wprowadzone przez Pana/Panią w procesie rejestracji zostaną usunięte niezwłocznie po upływie okresu przedawnienia ewentualnych roszczeń i uprawnień przewidzianego w Kodeksie cywilnym.

Do Pani/Pana danych osobowych mogą mieć również dostęp podmioty świadczące na naszą rzecz usługi w szczególności hostingowe, informatyczne, drukarskie, wysyłkowe, płatnicze. prawnicze, księgowe, kadrowe.

Podane dane osobowe mogą być przetwarzane w sposób zautomatyzowany, w tym również w formie profilowania. Jednak decyzje dotyczące indywidualnej osoby, związane z tym przetwarzaniem nie będą zautomatyzowane.

W razie jakichkolwiek żądań, pytań lub wątpliwości co do przetwarzania Pani/Pana danych osobowych prosimy o kontakt z wyznaczonym przez nas Inspektorem Ochrony Danych pisząc na adres siedziby Fundacji: ul. Zielna 39, 00-108 Warszawa, z dopiskiem „Inspektor Ochrony Danych” lub na adres poczty elektronicznej [email protected]

Przejdź do treści
PL | EN
Facebook Twitter Youtube

Opinia w sprawie dopuszczalności przekazania przez kierownika podmiotu leczniczego Narodowemu Funduszowi Zdrowia listy lekarzy korzystających z klauzuli sumienia

Data publikacji: 22.02.2021

 

Główne tezy opinii:

  1. prawo do skorzystania ze sprzeciwu sumienia jest elementem konstytucyjnie chronionej wolności sumienia – z tego też względu podlega szczególnym gwarancjom prawnym;
  2. ciążący na lekarzu obowiązek poinformowania przełożonego o zamiarze korzystania z klauzuli sumienia ma charakter ograniczenia konstytucyjnej wolności sumienia, stąd wszystkie przepisy, które bezpośrednio lub pośrednio się do niego odnoszą powinny być interpretowane w sposób ścisły (możliwie najmniej ingerujący w wolność sumienia lekarza);
  3. informacje o przekonaniach religijnych i światopoglądowych lekarza stanowią dane wrażliwe, które mogą być przetwarzane wyłącznie w okolicznościach wymienionych w art. 9 ust. 2 RODO (w szczególności za wyraźną i świadomą zgodą samego zainteresowanego);
  4. bezprawne przetwarzanie tych danych może łączyć się z odpowiedzialnością karną oraz administracyjną;
  5. kierownik podmiotu leczniczego nie jest uprawniony do przekazania Narodowemu Funduszowi Zdrowia imiennej listy lekarzy korzystających z klauzuli sumienia – może przekazać jedynie ogólną informację o liczbie zatrudnionych w podmiocie lekarzy, którzy zdecydowali się z klauzuli skorzystać.

 

1. Przedmiot opinii

Przedmiotem niniejszej opinii jest kwestia dopuszczalności przekazania Narodowemu Funduszowi Zdrowia (dalej jako: NFZ) przez kierownika podmiotu leczniczego listy lekarzy zatrudnionych w tym podmiocie, którzy korzystają z prawa do odmowy wykonania świadczenia medycznego niezgodnego z ich sumieniem (tzw. klauzuli sumienia).

 

2. Podstawy prawne klauzuli sumienia

 2.1. Prawo do sprzeciwu sumienia jako element konstytucyjnej wolności sumienia

Zgodnie z art. 53 ust. 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. W wyroku z 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14, Trybunał Konstytucyjny wskazał, że „możliwe jest wskazanie warunków niezbędnych do tego, by mówić o poszanowaniu wolności sumienia przez porządek prawny. Z jednej strony, jest to zapewnienie wolności przyjmowania przez daną osobę zespołu poglądów i reguł moralnych, filozoficznych, religijnych i społecznych oraz postępowania zgodnie z nimi; zmuszanie do działań sprzecznych z sumieniem stanowiłoby naruszenie niezbywalnej godności człowieka. Z drugiej strony, warunkiem realizacji wolności sumienia jest zapewnienie, że nikt nie będzie zmuszał innych do podporządkowania się nakazom, które - w swoim sumieniu - każda z tych osób uznaje za obowiązujące”[1].

Jak dalej wywodził Trybunał: „w demokratycznym państwie prawnym wyrazem prawa do postępowania zgodnie z własnym sumieniem, a w konsekwencji także wyrazem wolności od przymusu postępowania wbrew własnemu sumieniu, jest klauzula sumienia (por. J. Pawlikowski, Prawo do wyrażania sprzeciwu sumienia…, s. 29). Wolność sumienia musi bowiem przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne”[2]. W literaturze podkreśla się, że na gruncie Konstytucji RP powołanie się na sprzeciw sumienia możliwe jest wówczas, gdy „stoi za nim racjonalnie uzasadniony osąd moralny, który kwalifikuje dane zachowanie jako etycznie niegodziwe”[3].

Wynika z tego, że prawo do sprzeciwu sumienia, a zatem odmowy postępowania prawnie powinnego z uwagi na jego sprzeczność z własnym sumieniem, stanowi element konstytucyjnie chronionej wolności sumienia. Ma to dwie istotne konsekwencje:

  1. prawo do korzystania ze sprzeciwu sumienia nie musi być wyraźnie uregulowane w żadnym akcie niższego rzędu – jak bowiem wynika z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP: „Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej”. Tym samym prawnie dopuszczalne jest skorzystanie ze sprzeciwu sumienia nawet w braku relewantnej podstawy ustawowej. Podstawa taka bowiem istnieje w samej Konstytucji RP. Wyraźnie aspekt ten podkreślił Trybunał Konstytucyjny, który stwierdził, że „[w]olność sumienia - w tym ten jej element, którym jest sprzeciw sumienia - musi być więc respektowana niezależnie od tego, czy istnieją przepisy ustawowe ją potwierdzające”[4];
  2. ograniczenia w korzystaniu z prawa do sprzeciwu sumienia podlegają określonym konstytucyjnie rygorom, przewidzianym w tzw. klauzuli limitacyjnej, zawartej w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Przepis ten stanowi, że: „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”.

 

Tym samym wszelkie przepisy ustawowe, które w jakikolwiek sposób ograniczają („limitują”) korzystanie z prawa do sprzeciwu sumienia powinny być interpretowane w sposób ścisły – stosownie do ogólnej reguły, że wyjątków nie interpretujemy rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae).

 

2.2. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Stosownie do art. 10 ust. 2 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (dalej jako: KPP)[5]: „Uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa”. Przytoczony przepis oznacza, że nie da się podważyć zgodności uprawnienia do sprzeciwu sumienia z prawem unijnym. Co więcej, należy przyjąć, że prawodawca krajowy nie może zupełnie zrezygnować z uregulowania kwestii sprzeciwu sumienia w prawie wewnętrznym. Zaakcentować wreszcie należy, że KPP zalicza się do prawa pierwotnego UE, mając moc równą Traktatom[6].

 

2.3. Podstawy ustawowe dla prawa do sprzeciwu sumienia lekarza

W przypadku osób wykonujących zawód lekarza prawo do korzystania ze sprzeciwu sumienia zostało uregulowane przez prawodawcę na szczeblu ustawowym. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny: „decyzja ustawodawcy o wyartykułowaniu klauzuli sumienia w ustawie regulującej wykonywanie zawodu lekarza ma głębokie uzasadnienie. Nie sposób zaprzeczyć, że przedstawiciele tego zawodu konfrontowani są na co dzień z przypadkami wymagającymi podejmowania decyzji, których konsekwencje mogą prowadzić nawet do śmierci człowieka”[7]. Podstawa ustawowa do skorzystania z prawa do sprzeciwu sumienia – zwana „klauzulą sumienia” – znajduje się w art. 39 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (dalej jako: u.z.l.)[8]. Stosownie do tego przepisu: „Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący zawód na podstawie stosunku pracy albo w ramach służby ma także obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego”. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że tak skonstruowany przepis „chroni integralność moralną lekarza, który ma możliwość rozwiązania konfliktu między jego przekonaniami moralnymi a powszechną normą prawną”[9].

 

3. Obowiązek powiadomienia przełożonego o skorzystaniu przez lekarza z klauzuli sumienia

Art. 39 zdanie drugie u.z.l. nakłada na lekarza wykonującego zawód na podstawie stosunku pracy albo w ramach służby obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie swojego przełożonego o tym, że będzie korzystał z klauzuli sumienia. Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny, jakkolwiek obowiązek ten ma charakter ograniczenia konstytucyjnej wolności sumienia, jednak „powiadomienie przełożonego o tym, że zatrudniany lekarz określonych świadczeń nie będzie wykonywał, nie narusza istoty wolności sumienia. Jak wyżej zauważono, fakt powołania się na klauzulę sumienia zawsze jest aktem jawnym. Powiadomienie przełożonego o zamiarze korzystania z niej przesuwa w czasie ujawnienie zasad moralnych, którymi kieruje się lekarz, ale nie zmienia charakteru tego aktu”[10]. Powiadomienie powinno nastąpić na piśmie, mieć charakter uprzedni i abstrakcyjny[11]. Co do zasady powinno być złożone przy nawiązywaniu stosunku pracy, co jednak nie wyklucza złożenia go również w czasie późniejszym[12].

 

4. Kwestia dopuszczalności przekazania informacji o lekarzach korzystających z klauzuli sumienia do NFZ

Zważywszy na to, że obowiązek powiadomienia przełożonego o zamiarze skorzystania z klauzuli sumienia stanowi ograniczenie konstytucyjnej wolności sumienia lekarza to należy interpretować go w sposób ścisły. Informacja o konkretnym lekarzu, który zamierza skorzystać z klauzuli sumienia jest adresowana wyłącznie do jego przełożonego (kierownika podmiotu leczniczego zatrudniającego lekarza). Dane lekarza nie powinny być zatem przekazywane żadnym innym podmiotom, które nie są bezpośrednio zainteresowane skorzystaniem ze świadczenia objętego klauzulą.

Obowiązek poinformowania przełożonego o zamiarze skorzystania z klauzuli sumienia w kontekście zawierania przez dany podmiot leczniczy umów z NFZ został przeanalizowany przez Trybunał Konstytucyjny. Jak wskazał sąd prawa: „[p]odstawą finansowania świadczeń zdrowotnych jest umowa między świadczeniodawcą a NFZ, w której podmiot leczniczy (świadczeniodawca) przyjmuje na siebie obowiązek wykonywania na rzecz osób ubezpieczonych określonych świadczeń w zamian za określone wynagrodzenie. Podpisując umowę z NFZ, «świadczeniodawca zobowiązuje się do realizacji wszystkich świadczeń określonych jako gwarantowane w stosownych rozporządzeniach wykonawczych do ustawy, w danym zakresie i rodzaju świadczeń, na jakie została zawarta umowa» (pismo Ministra Zdrowia, s. 20). Świadczeniodawca może też ponosić odpowiedzialność za szkodę majątkową wynikającą z niewykonania umowy.

W świetle tych informacji wydaje się oczywiste, że osoba, która w imieniu podmiotu leczniczego negocjuje i zawiera kontrakt z NFZ, powinna dysponować wiedzą o zdolności tegoż podmiotu do wykonywania określonych świadczeń. Ta zdolność z kolei jest uzależniona od zakresu świadczeń wykonywanych przez zatrudnionych lekarzy. Dlatego przełożony lekarzy-pracowników - dla racjonalnego kierowania podmiotem leczniczym, w szczególności po to, by mógł się ubiegać o finansowanie ze środków publicznych - powinien być świadomy tego, że niektórzy lub wszyscy spośród zatrudnionych lekarzy określonych świadczeń nie wykonują”[13].

Wynika z tego, że jest dopuszczalne przekazanie NFZ informacji o liczbie lekarzy korzystających z klauzuli sumienia, którzy są zatrudnieni w podmiocie leczniczym. Kierownik podmiotu leczniczego nie jest jednak uprawniony do przekazania imiennej listy takich lekarzy. Działanie takie nie znajduje nie tylko podstawy prawnej, ale też żadnego racjonalnego uzasadnienia. Celem obowiązku poinformowania przełożonego o zamiarze korzystania z klauzuli sumienia jest zasadniczo zabezpieczenie praw i wolności innych osób, zwłaszcza w zakresie dostępu do świadczeń zdrowotnych[14]. Nie wymaga to jednak podawania do wiadomości NFZ informacji o personaliach lekarzy korzystających z klauzuli sumienia. Co więcej, ujawnienie takiej informacji może stanowić naruszenie obowiązujących przepisów prawa.

 

5. Przekazanie imiennej listy lekarzy korzystających z klauzuli sumienia a ochrona danych osobowych

Stosowanie do art. 9 ust. 1 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (dalej jako: RODO)[15]: „Zabrania się przetwarzania danych osobowych ujawniających pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub światopoglądowe, przynależność do związków zawodowych oraz przetwarzania danych genetycznych, danych biometrycznych w celu jednoznacznego zidentyfikowania osoby fizycznej lub danych dotyczących zdrowia, seksualności lub orientacji seksualnej tej osoby”. Dane te określa się jako „wrażliwe”[16]. Jak podkreśla się zarazem w motywie 4 RODO „rozporządzenie nie narusza praw podstawowych, wolności i zasad uznanych w Karcie praw podstawowych - zapisanych w Traktatach - w szczególności […] wolności myśli, sumienia i religii…”. Jak już podkreślono, art. 10 ust. 2 KPP wprost wskazuje na prawo do korzystania ze sprzeciwu sumienia. Wykonanie RODO nie powinno zatem wpływać na ograniczenie tego prawa.

Zgodnie z art. 4 pkt 2 RODO „przetwarzanie” oznacza m.in. ujawnianie poprzez przesłanie, rozpowszechnianie lub innego rodzaju udostępnianie danych. Działanie takie w stosunku do danych wrażliwych jest co do zasady zabronione, a wszelkie odstępstwa od tego stanu rzeczy muszą podlegać restrykcyjnej wykładni. Zakaz przetwarzania danych wrażliwych nie obowiązuje w sytuacji wyraźnej zgody osoby zainteresowanej, a także w innych sytuacjach precyzyjnie określonych w art. 9 ust. 2 RODO.

Należy przypomnieć, że stosownie do art. 101 ustawy z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych (dalej jako: u.o.d.o.)[17] Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych może w drodze decyzji nałożyć na podmiot zobowiązany do przestrzegania przepisów RODO, inny niż jednostka sektora finansów publicznych, instytut badawczy oraz Narodowy Bank Polski administracyjną karę pieniężną na podstawie i na warunkach określonych w art. 83 RODO. Ponadto, stosownie do art. 107 ust. 2 u.o.d.o., osoba, która przetwarza dane wrażliwe (w tym również dane ujawniające przekonania religijne lub światopoglądowe), choć ich przetwarzanie nie jest dopuszczalne lub nie jest do tego uprawniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat trzech. Czyn taki stanowi typ kwalifikowany przestępstwa nielegalnego przetwarzania danych osobowych.

 

Wnioski

Podsumowując, stwierdzić należy, że obowiązek poinformowania przełożonego o zamiarze korzystania z klauzuli sumienia przez lekarza stanowi ograniczenie konstytucyjnej wolności sumienia. Stąd też wszystkie przepisy, które w sposób bezpośredni lub pośredni obowiązku tego dotyczą, powinny być interpretowane w sposób ścisły (nierozszerzający). Ponadto, dane o zamiarze korzystania z klauzuli sumienia stanowią dane wrażliwe, objęte szczególną ochroną na gruncie RODO. Nie mogą być one udostępniane w sytuacjach innych niż te określone w art. 9 ust. 2 RODO. Wynika z tego, że zasadniczo bez dobrowolnej i świadomej zgody samego lekarza, który został uprzednio należycie poinformowany, nie jest możliwe przekazanie jego personaliów do Narodowego Funduszu Zdrowia przez kierownika podmiotu leczniczego. Kierownik, w celu ustalenia zakresu świadczeń wykonywanych przez dany podmiot, może ujawnić wobec NFZ jedynie informację o liczbie zatrudnianych lekarzy korzystających z klauzuli sumienia. Nie może natomiast przekazać ich listy imiennej.

Autor: r. pr. dr Bartosz Zalewski – Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris

 

[1] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14, pkt III.4.2.4.

[2] Tamże, pkt III.4.4.1.

[3] M. Olszówka, Gwarancje i istota prawa do sprzeciwu sumienia, [w:] Wolność sumienia. Perspektywa prawnoporównawcza, [red.] G. Blicharz, M. Delijewski, Warszawa 2019, s. 80.

[4] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14, pkt III.4.4.3.

[5] Dz. U. UE z 7 czerwca 2016 r., C 202/02.

[6] M. Olszówka, dz. cyt., s. 71.

[7] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14, pkt III.4.4.4.

[8] Dz. U. z 2020 r. poz. 514 z późn. zm.

[9] R. Paprzycki, Prawna ochrona wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2015, s. 65.

[10] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., sygn. akt K 12/14, pkt III.7.2.4.

[11] M. Urbańska, komentarz do art. 39, [w:] Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, [red.] M. Kopeć, WK 2016, uwaga 10; K. Szczucki, Wybrane aspekty sprzeciwu sumienia w świetle prawa karnego, [w:] Wolność sumienia. Perspektywa prawnoporównawcza, [red.] G. Blicharz, M. Delijewski, Warszawa 2019, s. 204.

[12] M. Bielecki, Klauzula i sprzeciw sumienia w praktyce medycznej oraz na tle sytuacji prawnej przedstawicieli innych zawodów, [w:] Wolność sumienia. Perspektywa prawnoporównawcza, [red.] G. Blicharz, M. Delijewski, Warszawa 2019, s. 132; K. Szczucki, dz. cyt., s. 204.

[13] Tamże, pkt III.7.2.1.

[14] O. Nawrot, Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 2015 r. (sygn. akt K 12/14), „Przegląd Sejmowy” 4/135 (2016), s. 148.

[15] Dz. U. UE z 4 maja 2016 r., L 119/1.

[16] P. Litwiński [red.], P. Barta, M. Kawecki, Rozporządzenie UE w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i swobodnym przepływem takich danych. Komentarz, Warszawa 2018, s. 330.

[17] Dz. U. z 2019 r. poz. 1781.

Edukacja

Na co zezwala i czego zakazuje nauczycielom nowe rozporządzenie dotyczące prac domowych

Pierwszego kwietnia wejdą w życie regulacje przewidujące ograniczenia dla nauczycieli w szkołach podstawowych. Dotyczą one możliwości zadawania i oceniania prac domowych. W klasach I-III zabronione będzie zadawanie uczniom pisemnych i praktyczno-technicznych prac domowych z wyjątkiem ćwiczeń usprawniających motorykę małą, czyli np. umiejętność pisania. W klasach IV-VIII pisemne i praktyczno-techniczne prace domowe będą mogły być proponowane do wykonania przez nauczyciela, ale nie będą one obowiązkowe dla ucznia i nie będą podlegały ocenie.

Czytaj Więcej

Wolność religii w szkole

Prawo ucznia do udziału w rekolekcjach. Analiza zarzutów stawianych dyrektorom szkół przez niektóre organizacje pozarządowe

Główne tezy

· Rekolekcje mogą być organizowane na terenie szkoły.

· Każdy uczeń, który tego chce może uczestniczyć w rekolekcjach. Fakt uczęszczania bądź nieuczęszczania na lekcje religii nie ma znaczenia.

· Niepowiadomienie dyrektora szkoły z miesięcznym wyprzedzeniem o terminie rekolekcji nie uniemożliwia ich organizacji.

Czytaj Więcej

Ochrona życia

Zagrożenie zdrowia psychicznego kobiety ciężarnej jako przesłanka legalizująca aborcję

· Od czasu wydania przez Trybunał Konstytucyjny wyroku uznającego niezgodność z Konstytucją aborcji eugenicznej, podejmowane są próby rozszerzającej interpretacji przesłanki zagrożenia zdrowia kobiety. Miałaby ona uzasadniać poszerzenie dostępu do aborcji w Polsce.

Czytaj Więcej

Ochrona życia

Analiza projektu Paktu ONZ na rzecz Prawa do Rozwoju

· W Grupie Roboczej Rady Praw Człowieka ONZ trwają prace nad projektem nowego traktatu międzynarodowego - Paktu na rzecz Prawa do Rozwoju.

Czytaj Więcej