Stanowisko Instytutu Ordo Iuris wobec petycji fundacji „SPES” wniesionej do Senatu RP

Fundacja „SPES” wniosła 22 września 2017 r do Senatu RP petycję w sprawie podjęcia inicjatywy ustawodawczej dotyczącej zmiany ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania[1], w celu dostosowania jej postanowień do wymogów określonych w Konstytucji RP. Zamiarem autora petycji jest nowelizacja art. 3 ust. 2 wspomnianej ustawy w taki sposób, aby treść tego przepisu była zgodna z art. 53 ust. 1 Konstytucji. Tym samym zostanie wykonany wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2015 r., K 12/14, wobec którego – w ocenie samego Trybunału – podjęcie działań prawodawczych jest zalecane (wskazane)[2].

Fundacja „SPES” słusznie podnosi, że przepis uchwalony przez Sejm IX kadencji PRL – czyli w państwie socjalistycznym – stoi w rażącej sprzeczności z porządkiem konstytucyjnym III Rzeczypospolitej Polskiej. Rzeczony art. 3 ust. 2 wyklucza bowiem powoływanie się na sprzeciw sumienia. Tymczasem jednolite orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego wyraźnie wskazuje, że w demokratycznym państwie prawnym wolność sumienia to przede wszystkim prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem, do wolności od przymusu postępowania wbrew własnemu sumieniu[3]. Do istoty wolności sumienia należy zatem prawo do powstrzymania się od działań sprzecznych z własnym sumieniem, choćby te działania wynikały z ustawowego obowiązku[4]. Tak więc prawo do powołania się na klauzulę (sprzeciw) sumienia i w rezultacie prawo do odmowy wykonania czynności sprzecznej z własnym sumieniem stanowi gwarancję wolności sumienia każdego człowieka^[5], a nie przywilej przyznany jakiejś grupie. Tym samym Trybunał Konstytucyjny bardzo jednoznacznie podkreślił, że sprzeciw sumienia jest prawem o charakterze fundamentalnym i przysługuje absolutnie każdemu człowiekowi, niezależnie od wykonywanego zawodu^[6]. Co więcej, Trybunał zauważył, iż „wolność sumienia – w tym ten jej element, którym jest sprzeciw sumienia – musi być więc respektowana niezależnie od tego, czy istnieją przepisy ustawowe ją potwierdzające.”^[7] Innymi słowy, prawo do sprzeciwu sumienia jest konstytucyjnym prawem człowieka, zaś ustawodawca może je ograniczać tylko wyjątkowo i zawsze przy zachowaniu wymogów określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie jest zatem dopuszczalne generalne wykluczenie klauzuli sumienia, jak czyni to niekonstytucyjny art. 3 ust. 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

Wobec jednoznacznej treści Konstytucji i zrekapitulowanego powyżej orzecznictwa TK Instytut Ordo Iuris udziela pełnego poparcia petycji Fundacji „SPES”, zarówno w zakresie derogacji art. 3 ust. 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jak również wprowadzenia do tej ustawy przepisu potwierdzającego ustalenia TK z wyroku K 12/14, że sprzeciw sumienia należy do istoty wolności sumienia (np. o następującej treści: „Wolność sumienia wyraża się w szczególności w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem, jeżeli w świetle dostępnej wiedzy sumienie uznaje wykonanie obowiązku za zło, zaś odmowa wykonania obowiązku nie skutkuje bezpośrednim zagrożeniem życia lub poważnym zagrożeniem zdrowia innych osób”).

Uzasadniając wprowadzenie częściowej definicji wolności sumienia do ustawy należy przede wszystkim wskazać na konieczność wzmacniania w społeczeństwie świadomości prawnej na temat roli i znaczenia wolności sumienia w uniwersalnym katalogu praw człowieka oraz związku tej wolności z godnością człowieka, będącą podstawą jego praw i wolności (art. 30 Konstytucji), jak również definicyjnego związku wolności sumienia z prawem do sprzeciwu sumienia, który jest jej integralnym elementem. Przypomnieć należy, że zaproponowana częściowa definicja wolności sumienia wynika z konsekwentnego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i w tym sensie nie jest niczym nowym w polskim porządku prawnym.

Jednocześnie Instytut Ordo Iuris zwraca uwagę na potrzebę nowelizacji ustawy dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty[8], której art. 39 w cytowanym wyroku TK z 2015 r. został zakresowo zakwestionowany. Wprawdzie precyzja, z jaką Trybunał wskazał niekonstytucyjność norm ograniczających korzystanie z klauzuli sumienia lekarza[9], sprawia, że dla każdego dobrze wyedukowanego prawnika treść normatywna art. 39 jest oczywista, niemniej w demokratycznym państwie prawnym przepisy powinny być stanowione w sposób maksymalnie jasny i czytelny, tak aby były zrozumiałe dla każdego. W aktualnym stanie prawnym dekodowanie ograniczeń w korzystaniu z prawa lekarzy do sprzeciwu sumienia z dwóch przepisów ustawy oraz sentencji wyroku TK nie wydaje się rozwiązaniem optymalnym. Dlatego uzasadnione jest zawarcie w postulowanym projekcie ustawy także nowelizacji art. 39 ustawy o zawodzie lekarza. Uchylenie i modyfikacja fragmentów art. 39, które zostały przez TK uznane za niezgodne z Konstytucją, będzie również wykonaniem wyroku TK o sygn. K 12/14.