Wolność kultu religijnego w wybranych krajach Europy – ograniczenia związane ze stanem epidemii wirusa Sars-CoV-2

1. Uwagi wprowadzające

Religia stanowi część życia społecznego, już od najdawniejszych czasów[1]. Potrzeba transcendencji zakorzeniona jest w naturze człowieka[2]. Pierwotnie sfera sacrum oraz profanum w życiu publicznym (w tym również politycznym) nie podlegały rozróżnieniu. Dotyczy to w szczególności społeczności pogańskich, w których władca podlegał deifikacji (statolatria – deifikacja władcy za życia - jak w przypadku faraonów egipskich, lub po śmierci – jak w przypadku cesarzy rzymskich). Zmiany w tym zakresie przyniosło dopiero chrześcijaństwo. Już od IV w. po Chr. rozpoczęły się istotne debaty dotyczące pozycji cesarzy w Kościele, skutkujące z jednej strony wyklarowaniem się bizantyńskiego cezaropapizmu, z drugiej zaś właściwej kulturze łacińskiej Europy Zachodniej teorii „dwóch mieczy”[3].

 Również współcześnie można zaobserwować, że religia odgrywa istotną rolę w życiu zarówno społeczeństwa, jak i państwa. Tym samym władza świecka dążąc do ustrukturyzowania relacji pomiędzy państwem a poszczególnymi religiami określiła w ramach aktów normatywnych zasady funkcjonowania tych obu sfer. W toku rozważań filozoficznych i zachodzących procesów historycznych w literaturze wyodrębniły się dwa nurty traktujące o źródle wolności sumienia i religii (wyznania)[4]. Pierwsza koncepcja odwołująca się do świata wyznaniowego upatruje podstawę dla owych wolności w prawie naturalnym z nadania Bożego[5]. Druga – laicka, wywodzi tę wolność z godności osoby ludzkiej jako istoty myślącej[6]. Nadmienić trzeba, że również w ujęciu prezentowanym w nauce Kościoła Katolickiego wskazuje się, że „prawo do wolności religijnej jest rzeczywiście zakorzenione w samej godności osoby ludzkiej, którą to godność poznajemy przez objawione słowo Boże i samym rozumem”[7]. Niezależnie od wyboru źródła, w którym doszukuje się pochodzenia wolności religii, z całą pewnością przynależą się one każdemu człowiekowi bez względu na narodowość, kolor skóry, płeć, wiek, etc.

Wolność religijna jest gwarantowana – co do zasady – na poziomie konstytucji państwa, która przesądza o prawie do jej uzewnętrzniania, uprawiania kultu czy praktykowania[8]. Po zakończeniu II Wojny Światowej, potwierdzono doniosłość wolności sumienia, religii i przekonań na arenie międzynarodowej poprzez przyjęcie aktów prawnych o ponadpaństwowym charakterze, w których zostały potwierdzone zakresy ww. wolności. Pomimo regulacji prawnych w tym zakresie, o rzeczywistych gwarancjach oraz granicach tych wolności niejednokrotnie przesądzają praktyki danego państwa. Tu zasadniczą rolę odgrywa judykatura, w szczególności orzecznictwo sądów konstytucyjnych, które wypełniają treścią te wolności. Istotne znaczenie dla ich wykładni posiada również judykatura Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz).

Podejmując analizę problemu ujętego w tytule opracowania, należy podkreślić, że wolność kultu religijnego mieści się w pojęciu wolności religijnej. Nie jest zatem wskazane, a w zasadzie możliwe, rozpatrywanie tego zagadnienia w oderwaniu od szeroko rozumianej wolności religijnej. Prezentowana analiza stanowi próbę przeglądu przepisów prawnych wybranych państw w zakresie uregulowania wolności religijnej w danym porządku prawnym. Krąg państw jest ograniczony do Europy, dla której religia jest jednym z fundamentów jej kultury[9]. W pracy konieczne jest również odwołanie się do kluczowych aktów o charakterze międzynarodowym, kształtujących prawa i wolności człowieka. Asumptem do deliberacji w tym przedmiocie stały się rozwiązania ograniczające swobodę kultu religijnego ze względu na pandemię wirusa SARS-CoV-2.

2. Wolność religii

Współcześnie większość państw jest świeckimi, a także – przynajmniej w założeniu – neutralnymi lub bezstronnymi światopoglądowo[10]. Deklaracja autonomiczności władzy świeckiej i religijnej w aktach o najwyższej mocy prawnej skutkuje zapewnieniem jednostkom gwarancji wolności religii i swobody wyznania. Taką koncepcję zakłada Konstytucja RP[11], która w art. 25 statuuje ustrojową zasadę bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych[12], a w art. 53 gwarancje wolności religii[13]. Niewyznaniowy charakter państwa implikuje koegzystencję obu wartości, gdyż brak przymusu respektowania panującej religii zapewnia jednostce swobodę wyboru. Teoretyzując o wolności religii zasadne jest na wstępie zdefiniowanie terminu „wolność”.

2.1. Pojęcie „wolność”

W słownikach języka polskiego słowo „wolność” jest definiowane z punktu widzenia danego obszaru badawczego. I tak np. stanowi się o wolności kraju, wolności obywatelskiej, czy wolności osobistej rozumianej jako prawo do swobodnego przenoszenia się z miejsca na miejsce[14]. Z kolei wolny to tyle co „mogący postępować zgodnie z własną wolą, niepodporządkowany komuś lub czemuś, nieuwięziony”[15]. Termin wolność jest wielorako definiowany przez przedstawicieli różnych grup badawczych[16]. Pomimo licznych opracowań w tym zakresie wciąż brak konsensusu odnoszącego się do pojęcia wolności i nie wydaje się, by był on w ogóle możliwy – studia prowadzone na gruncie różnych dziedzin dostrzegają rozmaite komponenty, traktowane jako kluczowe[17], zwłaszcza w przypadku przyjęcia perspektywy wolności człowieka i związanej z tym problematyki woli i odpowiedzialności w kontekście moralnym. W wymiarze teologicznym kluczowe historycznie zagadnienie związane z zakresem ludzkiej wolności dotyczyło kwestii możliwości samozbawienia ludzkiego. Było ono pokłosiem pelagianizmu, marginalizującego w tym względzie znaczenie Łaski Bożej. W aspekcie filozoficznym wspomnieć natomiast można o różnicy w poglądach dotyczących zagadnienia wzajemnej relacji między elementu wolicjonalnego oraz racjonalnego.

Na gruncie prawnym wyróżnia się dwa zasadnicze aspekty wolności; w sensie pozytywnym wolność jest rozumiana jako „możliwość podejmowania działań, które w żadnym wypadku nie mogą szkodzić innym naruszając ich wolności oraz prawa (…). Negatywne znaczenie jest istotnym zakazem zmuszania do konkretnego postępowania, chyba że tak nakazuje prawo”[18]. W podobnym duchu ujął to Schmitt, stwierdzając, że „idea praw podstawowych zawiera fundamentalną zasadę podziału, która stanowi podłoże konsekwentnego urzeczywistnienia mieszczańsko-wolnościowego państwa praworządnego. Chodzi o zasadniczą bezgraniczność sfery wolności jednostki i zasadniczą ograniczoność uprawnień państwa”[19]. W tym kontekście pojawia się również pytanie, o granice wolności (ujawniające się w schmittiańskiej „zasadniczości” jej nieograniczonego charakteru). W literaturze najczęściej wskazuje się – rozpatrując na gruncie konkretnej wolności – że nie mają one charakteru absolutnego[20]. W tym względzie można rozróżnić koncepcje liberalne, akcentujące, że granicą ludzkiej wolności jest wolność innej osoby, oraz koncepcje komunitarystyczne, kładące nacisk na rozpatrywanie zagadnienia wolności w szerszej perspektywie, obejmującej określoną wspólnotę (np. religijną, narodową, ogólnoludzką). Na gruncie prawnym wypracowano kompromisową jak się wydaje koncepcję klauzul limitacyjnych, które w pewien sposób „ważą” interesy jednostkowe i wspólnotowe.

Ponadto wskazać trzeba, że katalog wolności – zwłaszcza jeżeli wyabstrahuje się to pojęcie z konotacji czysto prawnych - jest niezwykle szeroki, bowiem wyróżnia się wolność np. polityczną, wyznania, indywidualną, czy wolność działania[21]. Nawet na gruncie wolności podstawowych, chronionych konstytucyjnie istnieje bogaty katalog wolności o różnym stopniu ogólności i zróżnicowanym ciężarze gatunkowym – począwszy od ogólnego pojęcia wolności, poprzez wolność przemieszczania się oraz wolność korespondencji, aż po wolność słowa, badań naukowych czy wreszcie wolność religijną.

2.2. Wolność religii (wyznania) w aktach prawa międzynarodowego oraz europejskiego

Standard ochrony wolności wyznania wyznaczają – poza regulacjami konstytucyjnymi poszczególnych państw - liczne akty prawa międzynarodowego. Z reguły ich celem jest stworzenie pokojowych warunków życia społecznego. Przyjęcie w ich treści postanowień o wolności religii przesądza o szacunku dla różnorodności i wzajemnym zrozumieniu. Interpretacją zakresu znaczeniowego poszczególnych przepisów tych aktów zajmują się odpowiednie organy sądowe.

2.2.1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Aktem prawa międzynarodowego, który zasługuje na szczególną uwagę – pomimo niewiążącego charakteru - jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (dalej: Deklaracja) uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 r.[22] W literaturze zaznacza się, że dokument ten jest międzynarodowym manifestem praw człowieka i miał istotny wpływ na rozwój innych aktów prawnych dotyczących sfery wolności człowieka[23]. O wolności myśli, sumienia i wyznania stanowi art. 18 Deklaracji, zgodnie z którym: „Każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolność zmiany swej religii lub przekonań, jak również wolność manifestowania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez nauczanie, praktyki religijne, sprawowanie kultu i rytuałów”.

Treść tego przepisu poświadcza prawo jednostki do wolności sumienia, myśli i religii, gdzie w przypadku tej ostatniej wymienionej, jej zakres jest rozszerzony o prawo jej zmiany, wolność głoszenia swojej religii, czy uprawianie kultu. Przepis ten należy odczytywać w powiązaniu z art. 7 Deklaracji, w którym sformułowano zasadę równości wobec prawa i niedyskryminacji oraz ochrony prawnej w tym zakresie. Artykuł ten zabrania zatem wyraźnie dyskryminacji z powodów religijnych. O wolności religijnej stanowi się w tym artykule w sposób pozytywny, co uwydatnia jej podmiotowy charakter.

Na uwagę zasługuje również art. 29 Deklaracji, wskazujący, iż korzystanie z m.in. wolności religii podlega jedynie takim ograniczeniom, które są określone przez prawo, a ich celem jest zapewnienie uznania i poszanowania praw i wolności innych oraz zaspokojenia słusznych wymagań moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu w społeczeństwie demokratycznym.

2.2.2. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

Dokumentem, który rozwija podstawowe standardy wolności jednostki, w tym wolności religijnej jest Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (dalej: Pakt)[24] uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 19 grudnia 1966 r. Pakt ten nadał zasadom wyrażonym w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka charakter norm wiążących. W treści art. 18 ust. 1 Paktu stanowi się, że: „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekonań według własnego wyboru oraz do uzewnętrzniania indywidualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie”. Cytowane postanowienie wyznacza ogólne ramy wolności religijnej. Jednocześnie art. 18 ust. 2 Paktu stanowi, iż: „Nikt nie może podlegać przymusowi, który stanowiłby zamach na jego wolność posiadania lub przyjmowania wyznania”[25].

Art. 18 ust. 3 Paktu zawiera klauzulę limitacyjną określającą warunki dopuszczalności ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii: „Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych”. Wydaje się, że postanowienia Paktu znajdują odzwierciedlenie w prawie krajowym większości państw europejskich. Państwa z reguły przyjęły neutralność lub bezstronność w sprawie przekonań religijnych, równocześnie przyjmując zasady gwarantujące poszanowanie wolności wyznania. Sam Pakt określa jednak wymóg formalny zachowania charakteru ustawowego dla ograniczenia wolności religijnej.

Istotną rolę w interpretacji ww. postanowień odgrywa Komitet Praw Człowieka ONZ. Jego komentarze, jakkolwiek pozbawione charakteru wiążącego, wpływają na sposób wykładni poszczególnych postanowień Paktu, w tym dotyczących wolności religii. W jednym z komentarzy, Komitet wskazał, że pojęcie kultu religijnego obejmuje czynności rytualne i ceremonialne, które wyrażają przekonania oraz różne praktyki pozostające w integracji z takimi aktami, tj. budowa miejsc kultu, stosowanie rytualnych formuł, czy eksponowanie symboli[26]. Komitet odniósł się również do ograniczeń wolności uzewnętrzniania religii, wskazując, że muszą one wynikać z przepisów prawa i nie mogą naruszać praw zagwarantowanych w tym artykule. Ponadto ograniczenia nie mogą być stosowane w innych przypadkach niż w nim wymienionych, a także powinny być proporcjonalne do danej potrzeby, z której miałyby wynikać[27].

2.2.3. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: Konwencja lub EKPCz)[28] została przyjęta przez 12 państw członkowskich Rady Europy w 1950 r. i weszła w życie w 1953 r. Stronami Konwencji jest 47 państw, czyli wszystkie państwa członkowskie Rady Europy. Polska ratyfikowała konwencję w 1993 r.[29]

Wolność religii jest zagwarantowana w art. 9 Konwencji. Zgodnie z treścią ust. 1: „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne”. Z kolei ust. 2 typizuje sytuacje, w których może dojść do ograniczenia ww. wolności. Zgodnie z jego treścią: „Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”.

Ochrona podstawowych praw zagwarantowana na gruncie Konwencji nie jest jedynie deklaracją polityczną, bowiem na mocy art. 19 został powołany Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz), gwarantujący każdemu ochronę instytucjonalną. ETPCz uznał art. 9 EKPC za jeden z fundamentów „społeczeństwa demokratycznego” w rozumieniu Konwencji, mającym znaczenie zarówno dla ochrony tożsamości oraz sposobu życia osób wierzących, jak i dla ateistów, agnostyków, sceptyków oraz osób indyferentnych religijnie[30]. Z wolności religii korzystają jednak nie tylko jednostki, ale również podmioty instytucjonalne, czyli przede wszystkim wspólnoty religijne[31]. Wolność wyznania zawiera w sobie prawo do prywatnego oraz publicznego manifestowania własnej religii[32] w tym poprzez sprawowanie kultu, nauczanie, praktykowanie i podejmowanie czynności rytualnych[33]. Art. 9 ust. 1 EKPCz chroni także możliwość głoszenia i nawracania na własną religię[34]. Ponadto nakłada on na państwo obowiązek poszanowania oraz zagwarantowania autonomicznej egzystencji wspólnot religijnych[35]. Jednocześnie art. 9 Konwencji zapewnia wolność powstrzymania się od manifestowania oraz praktykowania religii[36].

Państwo będące stroną Konwencji jest odpowiedzialne za zapewnienie spokojnego korzystania z praw wolnościowych wskazanych w jej art. 9. W konsekwencji przedsięwzięte środki powinny być proporcjonalne do celu, którym jest poszanowanie wolności wyznania; w szczególności powinno zaliczać się do nich instrumenty prawne, które zagwarantują, „że inni nie będą przeszkadzać w modlitwie i innych praktykach religijnych”[37].

W orzecznictwie ETPCz wskazuje się również, że: „[p]rawo do wolności wyznania chronione przez art. 9 obejmuje wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub we wspólnocie z innymi oraz publicznie i prywatnie swego wyznania przez uprawianie kultu”[38]. Wedle Trybunału uprawianie kultu religijnego jest przejawem wolności religii, zaś na kult religijny składają się różne zachowania, które uzewnętrzniając religię mają na celu oddanie czci Bogu (bóstwu). W pojęciu kultu religijnego według ETPCz może mieścić się nawet przestrzeganie odpowiedniej diety żywieniowej, o ile motywowane jest względami religijnymi[39].

W orzecznictwie ETPCz uzewnętrznianie kultu wiąże się także z koniecznością zapewnienia wyznawcom swobodnego praktykowania w miejscach i obiektach, w których kult może być sprawowany. W sprawie Manoussakis i inni przeciwko Grecji krajowe prawo greckie wymagało od organizacji religijnych uzyskania pozwolenia na używanie pomieszczeń w celach odprawiana kultu. Świadkowie Jehowy próbowali uzyskać takie pozwolenie, jednak władze publiczne nie zgadzały się na używanie pomieszczenia do uprawiania kultu. ETPCz orzekł, że państwo było władne sprawdzić, czy działania podjęte przez stowarzyszenie religijne były potencjalnie szkodliwe dla innych i w tym zakresie zweryfikować spełnienie wymogów formalnych. Nie uprawniało to organów władzy państwowej narzucenia sztywnych lub nadmiernie uciążliwych wymagań dotyczących praktykowania przekonań religijnych[40]. Stanowisko to Trybunał potwierdził w innych orzeczeniach, w których jednocześnie akcentował brak umocowania władz publicznych do ograniczania możliwości odbywania zgromadzeń modlitewnych w miejscach publicznych, chyba że względy porządku publicznego sprzeciwiają się temu[41].

Ze sprawowaniem kultu wiąże się nierozerwalnie nauczanie, które skierowane jest nie tylko do współwyznawców, ale również osób, które mogą przyjąć daną religię. Związki wyznaniowe są zatem uprawnione do propagowania prawd wiary w dyskursie publicznym. ETPCz dopuszcza tym samym działalność misyjną i ewangelizacyjną[42].

2.2.4. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (dalej: Karta) została przyjęta w 2000 r. podczas szczytu w Nicei. Na szczycie w Lizbonie w 2007 r. Polska przyłączyła się do tzw. protokołu brytyjskiego, ograniczającego stosowanie Karty. W preambule Karty jest odwołanie do duchowo-religijnego i moralnego dziedzictwa Unii. Jednocześnie w art. 22 Karty akcentuje się, że Unia szanuje zróżnicowanie kulturowe, religijne i językowe.

Wolność religii chroni art. 10 Karty, zgodnie z którym „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach”. Prawo zagwarantowane w tym dokumencie odpowiada temu przewidzianemu na gruncie EKPCz, przy czym w Karcie brak jest autonomicznej klauzuli limitacyjnej odnoszącej się do wolności religii. W takim przypadku zastosowanie znajduje ogólny art. 52 ust. 1: „Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób”. Na koniec warto odnotować, że w art. 52 ust. 3 zawarto deklarację, iż: „W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez tę konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii przyznawało szerszą ochronę”.

Gwarancje przyjęte w Karcie, w tym wolność wyznania, powinny być interpretowane zgodnie z EKPCz. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w swoim orzecznictwie odwołuje się zatem do standardów wypracowanych przez ETPCz[43]. Tym samym, również TSUE zajął stanowisko, że wolność wyznania realizuje się na dwu płaszczyznach: wewnętrznej (forum internum) – oznaczającej posiadanie przekonań religijnych oraz zewnętrznej (forum externum) – publiczne uzewnętrznianie wyznawanej religii[44]. W tej drugiej sferze mieści się nie tylko sprawowanie kultu religijnego, ale również czynności rytualne, takie jak choćby ubój zwierząt w sposób determinowany wymogami religijnymi. Według TSUE, praktykowanie uboju rytualnego jako obrzędu religijnego, wchodzi w zakres wolności chronionej przez art. 10 ust. 1 Karty Praw Podstawowych[45].

3. Regulacje prawne wybranych państw europejskich

Konstytucje państw europejskich, co do zasady, zawierają postanowienia dotyczące wolności wyznania. Kwestia wolności religii przynależna jednostce (wymiar indywidualny wolności religii) oraz pozycja kościołów i związków wyznaniowych oraz ich relacje z państwem (wymiar instytucjonalny wolności religii) może być uregulowana łącznie (technika kondensacji) lub też pozostawać rozproszona (znajdować się w różnych rozdziałach poszczególnych konstytucji – technika dyspersji). Ustawy zasadnicze regulują także zasady, na wypadek ewentualnego ograniczenia wolności religii (klauzule limitacyjne). Pandemia wirusa SARS-CoV-2 zmusza do weryfikacji wypełniania przez organy władzy państwowej wymagań określonych w aktach prawnych o najwyższej mocy prawnej w zakresie wolności religii, w tym uprawiania kultu.

3.1. Francja

Francuskie regulacje konstytucyjne zostały ujęte w tzw. bloku konstytucyjnym, na który składają się obowiązująca konstytucja, preambuła do konstytucji oraz Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.[46] W konstytucji francuskiej wprost została umieszczona zasada świeckości państwa. Zgodnie z art. 1 francuskiej Konstytucji: „Francja jest Republiką niepodzielną, świecką, demokratyczną i socjalną. Zapewnia ona równość wobec prawa wszystkim obywatelom bez względu na pochodzenie, rasę lub religię. Respektuje wszystkie przekonania. Jej organizacja jest zdecentralizowana”[47]. Świeckość konstytucyjna jest traktowana jako neutralność państwa, z czym wiąże się obowiązek państwa do niezajmowania żadnej pozycji względem religii. W literaturze podkreśla się, że oznacza to również zakaz przyjmowania przez państwo postawy antyreligijnej[48]. Jeśli państwo opowiada się za jedną z religii lub faworyzuje sekularyzację społeczeństwa to traci przymiot neutralności. Z kolei dla społeczeństwa nie stanowi to zakazu wolności religijnej, ponieważ świeckość dotyczy jedynie państwa rozumianego jako zespół instytucji i organów władzy publicznej. Konstytucja w swojej treści nie odwołuje się do kościołów, natomiast o religii wspomina w art. 10 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Zgodnie z tym przepisem: „Nikt nie może być niepokojony z powodu swych przekonań, także religijnych, pod warunkiem, że wyrażanie tych przekonań nie zakłóca porządku publicznego ustanowionego przez prawo”[49]. Zasady stosunków pomiędzy państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są uregulowane w ustawie z 1905 r. o rozdziale Kościołów od Państwa[50]. Zgodnie z art. 1 tej ustawy, państwo gwarantuje wolność sumienia oraz wolne praktykowanie religii, które może podlegać ograniczeniom jedynie z powodu ochrony porządku publicznego. Wskazana ustawa stanowi także, że spotkania w celu sprawowania kultu mają charakter publiczny i podlegają nadzorowi ze strony odpowiednich władz wyłącznie ze względu na porządek publiczny (art. 25). W art. 27 ustawa przewiduje również, że obrzędy religijne związane z manifestowaniem kultu poza budynkami przeznaczonymi do tego celu odbywają się na zasadach określonych w odrębnych przepisach administracyjnych[51]. Można z tego wnioskować, że zasadniczo państwo nie ingeruje w organizację kultu religijnego, o ile czynności religijne mają miejsce w przeznaczonych do tego pomieszczeniach.

W wyniku pandemii COVID-19 również we Francji doszło do ograniczenia wolności uprawiania kultu. Na początku roku zwierzchnicy wiary katolickiej zabronili w wybranych regionach odprawianie Mszy świętej z udziałem wiernych. Decyzję taką podejmowali biskupi w uzgodnieniu z prefektem[52]. Ostatecznie na szczeblu państwa ograniczono uprawianie kultu. Prezydent Republiki apelował o pozostanie w domach w celu zapobiegania rozprzestrzenianiu się wirusa, czemu przysłużyć miał się m.in. zakaz udziału w zgromadzeniach. Po uznaniu za bezprawny zakazu organizowania kultu religijnego w budynkach przez Radę Stanu przyjęto, że nabożeństwa mogły odbywać się, jeżeli liczba uczestników nie przekraczała 30 osób. W konsekwencji w sprawie wolności wyznania zapadł kolejny wyrok Rady Stanu, w którym wskazano, że doszło do „poważnej i wyraźnie bezprawnej ingerencji w wolność praktykowania religii”[53]. W wyniku ustaleń rządu zostały otwarte sklepy, które sprzedają towary niezaliczane do tych o charakterze podstawowym. W stosunku do nich ustalono limit jednej osoby na 8m². Konferencja Biskupów Francji protestowała, ponieważ pomimo, iż powierzchnia kościołów i katedr jest o wiele większa od sklepów to ograniczenia są bardziej rygorystyczne dla tych pierwszych[54].

3.2. Hiszpania

Konstytucja Hiszpanii[55] w art. 16 ust. 1 i 3 rozstrzyga kwestię wolności wyznania w państwie. Zgodnie z ust. 1 wskazanego przepisu: „Zapewnia się jednostkom i wspólnotom wolność w sferze ideologii, religii i kultu. Korzystanie z tych wolności podlega tylko takim ograniczeniom, jakie są konieczne dla utrzymania ładu publicznego chronionego przez ustawę” oraz ust. 3 – „Żadne wyznanie nie ma charakteru państwowego. Władze publiczne uwzględniają przekonania religijne społeczeństwa hiszpańskiego i utrzymują wynikające z tego stosunki współpracy z Kościołem Katolickim i pozostałymi wyznaniami”. Na władze publiczne, w myśl ust. 3, został nałożony obowiązek współpracy z Kościołem katolickim oraz innymi wyznaniami, które nie zostały wymienione z nazwy, a na podstawie dalszych przepisów konstytucji posiadają one osobowość prawną. Przepisy art. 16 zostały ujęte w rozdziale drugim pt. „Prawa i wolności” w sekcji pierwszej „O prawach podstawowych i wolnościach publicznych”. Taki zabieg jest potwierdzeniem podstawowego (fundamentalnego) charakteru wolności religijnej[56]. Postanowienia konstytucji zostały rozwinięte w ustawie organicznej z 5 lipca 1980 r. o wolności religijnej[57].

Przepisy konstytucyjne nie posługują się bezpośrednio wyrażeniem wolność wyznania, która jest gwarantowana jednostkom przez akty o charakterze międzynarodowym. W pierwszej kolejności stanowi się w niej o „wolności ideologicznej”, która jest niewątpliwie pojęciem szerszym od wolności wyznania. Na marginesie warto zaznaczyć, że ustrojodawca zobowiązuje się chronić każdą wolność jako dobro. W pojęciu tym mieści się zatem również wolność wyznania. Art. 9 ust. 2 stanowi, że: „Do władz publicznych należy kształtowanie warunków niezbędnych dla urzeczywistnienia i zapewnienia skuteczności wolności i równości jednostki oraz grup, w skład których ona wchodzi, a także usuwanie przeszkód, które by uniemożliwiły lub utrudniły ich pełną realizację”, natomiast art. 1 przyjmuje, że – „Hiszpania (…) chroni jako najwyższe wartości swego porządku prawnego wolność, sprawiedliwość, równość i pluralizm polityczny”.

W doktrynie hiszpańskiej była szeroko dyskutowana treść art. 16 Konstytucji, który przesądza o wolności ideologii, religii i kultu. Trudności interpretacyjne dotyczyły odpowiedzi na pytanie, czy ustrojodawca traktuje o trzech wymiarach jednej wolności, czy też różnych wolnościach. Przedstawiciele nauki są podzieleni co do tej kwestii, natomiast panuje zgodność w rozumieniu pojęcia kultu, który definiuje się jako zewnętrzną manifestację wolności religijnej[58]. Z kolei ustawa organiczna o wolności religijnej w art. 1 stwierdza, że: „Państwo gwarantuje prawo podstawowe do wolności religijnej i kultu, uznane w Konstytucji, zgodnie z tym, co przewiduje niniejsza ustawa organiczna”. Zakres wolności regulowany ustawą zawęża zakres regulacji konstytucyjnej. Wspomniana ustawa w art. 2 określa zakres przedmiotowy wolności religijnej. Stanowi m.in. o: 1) prawie do okazywania na zewnątrz w sposób wolny przekonań religijnych lub ich braku oraz powstrzymania się od składania deklaracji na ich temat; 2) prawie do praktykowania kultu oraz otrzymywania posługi religijnej własnego wyznania; obchodzenia świąt religijnych; sprawowania własnych obrzędów małżeńskich; otrzymania godnego pochowku, bez dyskryminacji ze względów religijnych oraz niebycia zmuszanym do praktykowania aktów kultu lub otrzymywania posługi religijnej sprzecznej z własnymi przekonaniami. Prawodawca przesądził bezpośrednio w ustawie o wolności religijnej jednostki. Państwo zobowiązuje się zapewnić obecność religii w życiu społeczeństwa poprzez umożliwienie jednostkom uczestnictwa w obrzędach religijnych na terenie placówek publicznych, tj. szpitali czy jednostek wojskowych[59].

W art. 3 ust. 1 ustawa określa przesłanki, które mogą spowodować ograniczenie wolności religijnej i kultu. Zalicza się do nich: 1) ochronę praw innych do korzystania z ich wolności publicznych i praw podstawowych, 2) ochronę bezpieczeństwa, 3) ochronę zdrowia oraz 4) ochronę moralności publicznej. W przypadku naruszenia prawa do wolności religijnej konstytucja gwarantuje każdej osobie ochronę sądową[60], co powtarza ustawa organiczna w art. 4.

W Hiszpanii w połowie marca został ogłoszony stan zagrożenia epidemicznego, który umożliwiał osobom wychodzenie z domów tylko do pracy lub na zakupy[61]. W konsekwencji świątynie zostały zamknięte w związku z zakazem wspólnotowych nabożeństw w czasie pandemii. Zwierzchnicy Kościoła katolickiego oraz islamu skierowali do wiernych informację o zamknięciu obiektów sakralnych, jednocześnie nawołując do modlitwy w domach. Od połowy maja, państwo zezwoliło na uczestniczenie wiernych w nabożeństwach przy zachowaniu określonych restrykcji sanitarnych. Została ograniczona liczba osób, które mogą jednocześnie przebywać w świątyni, poza tym wejście do niej wiąże się z koniecznością zakrycia nosa i ust[62]. W miejscach, w których nie obowiązują restrykcyjne przepisy państwa, mając na względzie zdrowie i życie ludzkie, zwierzchnicy kościołów sami ograniczają jeszcze bardziej dopuszczalną liczbę wiernych mogących uczestniczyć w nabożeństwach[63]. Obecnie w Hiszpanii rygorystyczne obostrzenia obowiązują w poszczególnych regionach, m.in. w Madrycie[64]. W okresie świąt Bożego Narodzenia dopuszczone były Msze Św., jednak wyłącznie „ciche” (tj. bez śpiewów)[65].

3.3. Włochy

Art. 7 i 8 Konstytucji Republiki Włoskiej z 1947 r.[66] określają zasady relacji pomiędzy państwem i kościołem (związkami wyznaniowymi). W art. 7 ustrojodawca przyjął, że „Państwo i Kościół katolicki są, każde we własnym zakresie, niezależne i suwerenne”, co może sugerować uprzywilejowaną pozycję Kościoła katolickiego w stosunku do innych związków wyznaniowych. Dodatkowo konstytucja jednoznacznie stwierdza, że stosunki państwa z Kościołem katolickim są określone przez Traktaty Laterańskie (zrewidowane w 1984 r.), w związku z czym ich zmiany z jednej strony nie wymagają procedury zmiany materii konstytucyjnej, z drugiej zaś niezbędne dla nich są ustalenia ze Stolicą Apostolską.

Postanowienia konstytucji zapewniają wyznaniom równość, wolność, wzajemną niezależność i suwerenność. Jak wskazuje M. Safjan, istotę stosunków z państwem stanowi zasada wolności organizowania się związków wyznaniowych według własnych statutów, dla których wyłącznym ograniczeniem jest nakaz zgodności z zasadami porządku prawnego[67]. Konstytucja odnosi się także do indywidualnej sfery wolności religii. M.in. w art. 19 zapewnia się wszystkim swobodę wyznawania wiary, w tym sprawowanie kultu prywatnie lub publicznie[68], zaś art. 21 gwarantuje prawo do swobodnego wyrażania swoich myśli. Art. 3 statuuje zasadę, że wszyscy obywatele są równi wobec prawa bez względu na m.in. religię.

W styczniu na terenie Włoch został ogłoszony stan wyjątkowy, w związku z koronawirusem, który przedłużono do 31 stycznia 2021 r.[69] W marcu Rada Ministrów przyjęła wytyczne wedle których zostało zawieszone sprawowanie uroczystości o jakimkolwiek charakterze, jeśli nie byłoby możliwe zachowanie odległości 1m pomiędzy uczestnikami. Oznaczało to zawieszenie uroczystości zarówno o charakterze cywilnym, jak i religijnym. Włoska Konferencja Biskupów oznajmiła, że podporządkuje się decyzji rządu, ze względu na dobro społeczne[70]. Niewątpliwie zwierzchnicy Kościoła katolickiego we Włoszech byli zaskoczeni decyzją władzy państwowej, zwłaszcza, że ograniczenie uczestniczenia w nabożeństwach przez wiernych zostało wprowadzone w czasie, gdy bary czy restauracje mogły jeszcze funkcjonować[71], co powoduje zasadnicze wątpliwości odnośnie do proporcjonalności działań władz włoskich.

Obecnie podczas ceremonii religijnych obowiązuje wymóg zachowania co najmniej 1m odległości interpersonalnej[72]. Należy podkreślić, że postanowienia Konstytucji nie przewidują ograniczeń wolności wyznania ze względów zdrowotnych. Z orzecznictwa włoskiego Sądu Konstytucyjnego wynika, że prawo do zdrowia nie zawsze ma pierwszeństwo przed innymi gwarantowanymi przez prawo wolnościami[73]. Wydaje się, że władze świeckie oraz zwierzchnicy związków wyznaniowych powinni wypracować wspólne stanowisko mające na celu zapobieganie rozprzestrzeniania się wirusa, przy zachowaniu zasady równości wszystkich związków wyznaniowych oraz konieczności współdziałania dla dobra wspólnego.

3.4. Słowacja

Konstytucja Republiki Słowackiej z 1 września 1992 r.[74] w art. 1 ust. 1 stanowi, iż „Republika Słowacka jest suwerennym i demokratycznym państwem prawnym. Nie jest związana żadną ideologią ani religią”. Ustawa zasadnicza wprowadza zasadę neutralności religijnej państwa. Żaden z kościołów nie ma statusu kościoła państwowego. Mimo to w preambule do Konstytucji jest odwołanie do chrześcijańskich korzeni, które stanowią część tożsamości narodowej[75]. Gwarancje wolności religijnej w zakresie poszanowania autonomii wspólnot religijnych w zarządzaniu sprawami określa art. 24 ust. 3 Konstytucji. W myśl tego przepisu kościoły i wspólnoty religijne są uprawnione samodzielnie decydować o m.in. ustanawianiu swoich organów, powoływaniu duchownych czy zapewnieniu nauki religii. Z kolei ust. 1 i 2 art. 24 gwarantuje każdemu wolność myśli, sumienia, wyznania religijnego i wiary, a także prawo do publicznego okazywania swoich przekonań. Ust. 2 zaś potwierdza prawo jednostki do wyznawania swojej wiary „indywidualnie bądź wspólnie z innymi, prywatnie lub publicznie, poprzez nabożeństwo, czynności religijne, zachowanie obrzędów albo uczestnicząc w nauczaniu”. Ograniczenie ww. wolności może nastąpić tylko na drodze ustawowej i zgodnie z zasadami demokratycznymi dla ochrony porządku publicznego, zdrowia i moralności albo praw i wolności innych, o czym stanowi art. 24 ust. 4 konstytucji. Postanowienia art. 24 Konstytucji są doprecyzowane w ustawie z 4 lipca 1991 r. o wolności religii i statusie kościołów i wspólnot religijnych[76], gdzie już w § 1 powtarza się prawo jednostki do uzewnętrzniania swojej religii, przekonań, publicznie lub indywidualnie. Jak stanowi ustawa w § 4 ust. 1, państwo uznaje tylko te związki wyznaniowe, które są zarejestrowane, co z kolei precyzuje odrębna ustawa. Przepisy prawa zapewniają kościołom i związkom wyznaniowym prawo do świadczenia usług duchownych, co nie może pozostawać w sprzeczności z konstytucją ani zagrażać w szczególności bezpieczeństwu obywateli i porządkowi publicznemu, zdrowiu i moralności.

Od 16 marca do 14 czerwca 2020 r. na terenie Słowacji obowiązywał stan wyjątkowy[77]. Od 1 października władze tego państwa ponownie zdecydowały o jego wprowadzeniu, tym razem na 45 dni[78]. Zasady funkcjonowania w czasie stanu wyjątkowego określone są w odrębnej ustawie[79]. Od 15 października obowiązują restrykcyjne regulacje wydane przez Urząd Zdrowia Publicznego Republiki Słowackiej by przeciwdziałać rozprzestrzenianiu się wirusa. W odniesieniu do uprawiania kultu religijnego przyjęto, że przebywanie w budynku przeznaczonym do sprawowania kultu religijnego wiąże się z zakryciem górnych dróg oddechowych, z jednoczesną koniecznością zdezynfekowania rąk, bądź założenia jednorazowych rękawiczek. W świątyniach nie może przebywać więcej niż 1 osoba na 15 m2, przy zachowaniu odstępu nie mniejszego niż 2m. Osoby, które odbywają kwarantannę nie mogą uczestniczyć w nabożeństwach. Regulacje prawne wymagają ponadto dezynfekcji używanych przedmiotów kultu, natomiast mając na względzie czynność rozdawania Komunii świętej, przed jej rozdaniem duchowni są zobowiązani zdezynfekować dłonie[80].

3.5. Niemcy

W literaturze stosunki państwa niemieckiego z kościołami określa się jako model partnerskiej koordynacji działalności organizacji, które pomimo, że różnią się w swojej istocie to ponoszą publiczną odpowiedzialność za dobro wspólne[81]. Konstytucja Republiki Federalnej Niemiec z 1949 r.[82] (dalej: GG) w art. 4 gwarantuje wolność sumienia i religii[83], gdzie w myśl ust. 1: „Wolność wyznania, sumienia, przekonań religijnych i światopoglądowych jest nienaruszalna”, natomiast ust. 2 stanowi, że: „Zapewnia się swobodne wykonywanie praktyk religijnych”. GG przewiduje także w art. 7 ust. 3 nauczanie religii w szkołach publicznych. Zasady relacji instytucjonalnych pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi reguluje art. 140 GG, który powiela przepisy Konstytucji weimarskiej[84] dotyczące tych stosunków, w szczególności podatku kościelnego. Postanowienia konstytucyjne przyjmują, że związki wyznaniowe samodzielnie zarządzają swoimi sprawami w granicach obowiązującego prawa. GG traktuje związki wyznaniowe jako korporacje prawa publicznego. Status kościołów i związków wyznaniowych regulują także umowy zawierane pomiędzy kościołami a państwem.

Pod koniec listopada 2020 r. kanclerz Niemiec uzgodniła z premierami krajów związkowych jednolite zasady dla miast i regionów o dużej liczbie zakażeń koronawirusem. Postanowienia ww. podmiotów ogłoszone na konferencji 25 listopada 2020 r. mają na celu ochronę przed rozprzestrzenianiem się koronawirusa. Tym samym kanclerz Niemiec apelowała o zachowanie odstępów, wynoszących co najmniej 1,5m, konieczności zakrywania nosa i ust. W przypadku różnego rodzaju uroczystości rodzinnych/koleżeńskich przyjęto, że liczba uczestników w przestrzeni prywatnej powinna być ograniczona do maksymalnie 5 osób z jednego innego gospodarstwa domowego[85]. Dodatkowo jak podano na konferencji, będą prowadzone rozmowy ze wspólnotami religijnymi w celu osiągnięcia porozumienia dotyczącego nabożeństw kościelnych i innych zgromadzeń w celu ograniczenia kontaktów. Szczegółowe regulacje zostały przyjęte na poziomie landów. Przykładowo w Nadrenii Północnej-Westfalii zgodnie z § 1 Rozporządzenia o ochronie przed nowymi zakażeniami koronawirusem[86] gromadzenie się w celu odbywania praktyk religijnych jest dozwolone z zachowaniem ograniczeń określonych przez kościoły i wspólnoty wyznaniowe. Przy czym odpowiednie środki przyjęte przez te podmioty, muszą zapewniać ochronę dla tych osób przez prawdopodobieństwem zakażenia.

W związku z obowiązującymi na początku roku bardziej rygorystycznymi przepisami odnoszącymi się do możliwości uprawiania kultu, które obejmowały m.in. ograniczenie liczby wiernych mogących gromadzić się na nabożeństwach, zachowywanie dystansu, czy tworzenie list uczestników, spowodowało to złożeniem przez katolika z Hesji pozwu, który zarzucił, że środki związane z koronawirusem poważnie naruszyły jego wolność wyznania. Chociaż sąd potwierdził fakt ograniczenia wolności religii, to jednocześnie wskazał, że było ono uzasadnione, ponieważ w szczególnych okolicznościach pandemii koronawirusa zgromadzenia religijne zwiększałyby ryzyko rozprzestrzeniania się choroby. Jak zaznaczył, zagrożenia z tym związane dotknęłyby nie tylko osoby z własnej woli uczęszczające na nabożeństwie, ale także inne osoby, a w tej sytuacji ochrona przed zagrożeniami życia lub stanu fizycznego ma pierwszeństwo przed wolnością wyznania. Sąd podkreślił jednak tymczasowy charakter działań związanych z koronawirusem (w omawianej formie do 19 kwietnia 2020 r.) i wezwał władze państwowe do ponownej oceny potrzeby i proporcjonalności ograniczeń prawa do wolności wyznania[87].

3.6. Węgry

Ustawa Zasadnicza Węgier z 2011 r.[88] przyjmuje w artykule VII ust. 2 zasadę rozdziału Państwa od Kościoła: „Państwo i Kościół funkcjonują rozdzielnie. Kościoły są autonomiczne. Państwo współdziała z Kościołami w interesie realizacji celów publicznych”. W kolejnym ustępie zostało przyjęte, że szczegóły dotyczące funkcjonowania Kościołów zostaną określone przez ustawę organiczną. Konstytucja Węgier expressis verbis gwarantuje każdemu prawo do wolności przekonań, sumienia i wyznania. Prawo to zawiera w sobie wolność głoszenia przekonań religijnych bądź ich nieujawniania, a także prawo do praktykowania lub nauczania swojej religii lub innych przekonań poprzez religijne rytuały lub inne zachowania (art. VII ust. 1). Przedmiotowa ustawa[89] wskazuje w Rozdziale I § 1, że prawo do wolności sumienia i wyznania może być ograniczone tylko z powodów określonych w Ustawie Zasadniczej. Z kolei postanowienia tego aktu w art. I ust. 3 konstatują, że „Prawa podstawowe mogą być ograniczone wyłącznie w stopniu bezwzględnie koniecznym i jedynie z uwagi na potrzebę realizacji innego prawa podstawowego, bądź obrony wartości konstytucyjnych – z poszanowaniem istoty treści tego prawa oraz proporcjonalnie do celu, który ma być osiągnięty”.

Na terytorium Węgier został wprowadzony stan wyjątkowy w związku z panującą pandemią[90]. Na obszarze całego kraju obowiązuje zakaz poruszania się w godzinach 20:00 -05:00. Obowiązkowe jest również zakrywanie ust i nosa w miejscach publicznych oraz zachowywanie dystansu społecznego – 1,5 m pomiędzy osobami znajdującymi się w jednym miejscu. Z uwagi na fakt, że stan duchowy odgrywa istotną rolę pozytywnym nastawieniu do zwalczania koronawirusa, to na Węgrzech nie zdecydowano się na zamknięcie kościołów lub zakazanie sprawowania nabożeństw przy udziale wiernych, przy jednoczesnym nałożeniu obowiązku przestrzeganiu zasad ograniczających rozprzestrzenianie się wirusa[91]. Decyzję odnośnie do publicznego sprawowania nabożeństw pozostawiono związkom wyznaniowym[92]. Węgierski Episkopat zadecydował, że świątynie katolickie pozostaną otwarte, natomiast miejsca kultu Kościoła Reformowanego będą zamknięte (nabożeństwa będą wyłącznie transmitowane)[93].

4. Ograniczenia kultu religijnego wprowadzone w związku z pandemią w Polsce

Wolność religii została potwierdzona w art. 53 Konstytucji RP, który jest najbardziej rozbudowanym przepisem Konstytucji, mającym na celu zagwarantowanie wolności jednostki[94]. Artykuł ten został umieszczony w rozdziale II pt. „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”, w podrozdziale „Wolności i prawa osobiste”. Ujęcie przedmiotowej regulacji w tej części ustawy zasadniczej wskazuje jednoznacznie, iż mamy do czynienia z wolnością konstytucyjną, chronioną ze wszystkimi konsekwencjami. Oznacza to także swobodę działania jednostki w zakresie tej wolności, aż do granic ustanowionych w ustawie. Wolność ta przynależy się każdemu[95]. Warto też zauważyć, że Konstytucja RP w art. 233 ust. 1 jasno wskazuje, że ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wolności i praw określonych m.in. w art. 53, dotyczącym gwarancji ochrony wolności sumienia i religii.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że „wolność wyznania, określana w polskim porządku konstytucyjnym wolnością religii, jest fundamentalną (podstawową) wolnością człowieka. Już wstęp do Konstytucji RP podkreśla znaczenia wiary jako źródła prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna”[96]. Z. Łyko charakteryzuje wolność religii jako uzewnętrznianie przekonań religijnych, zarówno indywidualnie i prywatnie, jak i zbiorowo, i publicznie, a także poprzez prawo do zmiany tych przekonań i praktyk religijnych[97]. Art. 53 ust. 3 Konstytucji RP określa zakres przedmiotowy wolności religii, wskazując, że obejmuje ona „wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie”. W judykaturze i doktrynie panuje zgodność, że to wyliczenie ma jedynie charakter przykładowy[98]. Sposobami uzewnętrzniania religii są uprawianie kultu, modlitwa, uczestnictwo w obrzędach, praktykowanie czy nauczanie. Terminy te powinny być interpretowane szeroko; wraz z rozwojem społeczeństwa ich treść się rozszerza. Pomimo że akty prawne w Polsce odwołują się do pojęcia „kult religijny”[99], to w żaden sposób go nie definiują. Jego wyjaśnieniem zajęła się w głównej mierze doktryna, w ocenie której wyrażenie to jest nieostre i wymagające doprecyzowania[100].

W słowniku języka polskiego termin „kult” jest objaśniany jako okazywanie komuś lub czemuś wielkiego szacunku, uwielbianie, cześć[101]. Według J. Kellera „kult religijny” sensu largo rozumienie się jako ogół czynności dokonywanych z pobudek religijnych, zaś sensu stricto to ustalone rytuały, odprawiane ku czci bytu transcendentnego (bóstwa, Boga – sacrum)[102]. Zwięzłą definicję kultu religijnego proponuje T. Miłek, w ocenie którego kultem religijnym określa się praktyki obrzędowe dzięki którym wyznawcy danej religii mogą wyrazić cześć dla wyznawanego sacrum[103]. Zajęte stanowisko kompleksowo ujmuje kwestię komentowanego wyrażenia. Podobnie K. Warchałowski, który przyjmuje, że kult obejmuje „jakąkolwiek działalność, którą człowiek spełnia w uznaniu Boga (wartości najwyższej) oraz dla obudzenia w sobie i w innych, szacunku, który względem tej najwyższej wartości należy żywić”[104]. Według M. Olszówki kult religijny to „udział we wszelkiego rodzaju ceremoniach religijnych, nabożeństwach, pogrzebach, mszach świętych i innych czynnościach mających na celu oddawanie czci Bogu (sacrum)”[105]. B. Rakoczy wskazał natomiast, że „sprawowanie kultu publicznego oznacza prowadzenie nabożeństw, wykonywanie czynności liturgicznych”[106].

Wprawdzie wykładnia gramatyczna Konstytucji RP sugeruje, że praktykowanie religii należy odróżnić od uprawiania kultu czy modlitwy, to w literaturze prezentowany jest pogląd wedle którego praktykowanie oznacza uprawianie kultu oraz modlitwę i uczestniczenie w obrzędach[107]. Oznacza to, że sprawowanie kultu jest komponentem szerszego pojęcia konstytucyjnego – praktykowania. Podobnie kwestię tę postrzega się w orzecznictwie sądowym. W wyroku z 11 września 2012 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Łodzi stwierdził, że „celom kultu religijnego służą zarówno te działania, które odnoszą się do praktyk, obrzędów i uroczystości religijnych, jak też dotyczące obiektów sakralnych i związanej z nimi infrastruktury”[108]. W tym samym judykacie WSA zauważył, że: „przez publiczne sprawowanie kultu należy rozumieć wszelkie działania zmierzające do uświęcenia wiernych, przyjęte w danym kościele lub innym związku wyznaniowym, podejmowane przez osoby działające w ramach tego kościoła (związku wyznaniowego) i upoważnione do takich czynności, a także wykonywane w miejscach do tego przeznaczonych oraz przy użyciu różnych środków technicznych, zgodnie z regulującymi status danego kościoła przepisami"[109]. Podobnie orzekł w rok później Naczelny Sąd Administracyjny: „Za «kult religijny» uważa się wszelkie zachowania i praktyki religijne czynione wobec istoty bądź przedmiotu kultu. Formą kultu religijnego może być zarówno modlitwa, ofiary, rytualne tańce, śpiewy jak też inne sposoby wyrażania wiary”[110].

Można skonstatować, iż kult religijny obejmuje ogół czynności dokonywanych z pobudek religijnych i przejawiających się określonym zachowaniem. Jasnym jest zatem, że wspólna modlitwa czy uczestnictwo w obrzędach są ujęte w treści „kultu religijnego”. Podobnie uważa W. Sobczak, dla którego uprawianie kultu i praktykowanie mają charakter synonimiczny[111]. Nie oznacza to negacji wymienienia przez ustrojodawcę katalogu zachowań uzewnętrzniających wolność religii. Niewątpliwie wzmacnia to i uwydatnia jej wagę i znaczenie. Warto wreszcie zauważyć, że na gruncie polskiego prawa podatkowego pojawia się również szersze rozumienie kultu, które jednak w ograniczonym zakresie przydatne jest do analizy podejmowanej problematyki[112].

Art. 53 ust. 6 stanowi, że: „Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych”, zaś ust. 7: „Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania”. Sąd Najwyższy zaznaczył, że „[n]aruszenie «swobody wyznania», jako dobra osobistego ma miejsce (…) w razie uniemożliwienia lub utrudnienia komuś wyrażania jego przekonań religijnych oraz wykonywania praktyk religijnych, w razie podjęcia wobec niego działań będących formą szykany w różnych sferach życia społecznego lub zawodowego ze względu na przekonania religijne, ale także w razie narzucenia mu obowiązku przyjęcia określonej religii czy obowiązku wykonywania pewnych praktyk religijnych. Tak samo należy potraktować poddanie kogoś wbrew jego woli czynnościom, które stanowią formę praktyki religijnej”[113].

Wskazane postanowienia Konstytucji RP odnoszą się do sfery wewnętrznej (forum internum) i zewnętrznej (forum externum) wolności religii. Jednostka ma prawo do wolności wyboru kwestii wyznania i przyjmowania określonego wyznania oraz ma prawo do uzewnętrzniania tego wyznania, zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo. W myśl przywołanego przepisu, wolność religii obejmuje posiadanie świątyń i miejsc kultu w zależności od potrzeb wierzących. Niezwykle istotny jest aspekt negatywny wolności religii przesądzający wprost o zakazie zmuszania do uczestniczenia oraz do nieuczestniczenia w praktykach religijnych[114].

Materia konstytucyjna dotycząca wolności religii przesądza także o wymiarze instytucjonalnym tej wolności. Ustrojodawca w art. 25 traktuje o relacjach między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że art. 25 i 53 Konstytucji RP są wobec siebie komplementarne i powinny być rozpatrywane jako swoista całość[115].

Art. 25 ust. 2 Konstytucji RP ustanawia zasadę bezstronności władz publicznych w odniesieniu do przekonań religijnych, światopoglądowych czy filozoficznych[116]. Tym samym władze publiczne powinny powstrzymać się od oceny zasadności sposobów, za pomocą których są wyrażane przekonania religijne[117]. Przyjęty w Polsce konstytucyjny model relacji między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi opiera się o zasady poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego (art. 25 ust. 3 Konstytucji RP). W literaturze oraz orzecznictwie model ten określa się jako „przyjazny rozdział państwa i kościoła” (separację skoordynowaną)^[118].

W ramach przyjętego w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP modelu ustrojowego relacji instytucjonalnych na linii państwo-kościoły i inne związki wyznaniowe wyróżnić zatem można dwie zasady – z jednej strony zasadę poszanowania autonomii oraz wzajemnej niezależności państwa i związków wyznaniowych w swoich zakresach działania, z drugiej zaś zasadę współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. W ramach pierwszej ze wskazanych zasad umiejscowić należy niezależność organizacyjną kościołów i związków wyznaniowych^[119]. Tym samym związki religijne „są władne swobodnie określać swoje założenia teologiczne (doktrynalne, dogmatyczne) i moralne, ustalać system wierzeń oraz sposoby praktykowania i oddawania kultu religijnego, urządzać i dbać o wystrój miejsc kultu, odprawiać nabożeństwa i modły, w tym publiczne i zbiorowe, czuwać nad moralnością duchowieństwa i wiernych, krzewić zasady wiary poprzez nauczanie i agitację, wreszcie kształcić duchownych czy szafarzy kultu”^[120].

O szczególnej pozycji kościołów i związków wyznaniowych i ich równouprawnieniu świadczy przede wszystkich ujęcie tego artykułu w Rozdziale I Konstytucji RP. Pluralizm życia religijnego w państwie jest możliwy dzięki wykluczeniu możliwości ustanowienia religii państwowej oraz tym samym respektowaniu równorzędności kościołów i związków wyznaniowych, a także zapewnieniu przez państwo prawa do wyrażania w życiu publicznym swoich przekonań religijnych. Jak słusznie wskazał Trybunał Konstytucyjny, bezstronność państwa nie może być utożsamiana z biernością. Państwo powinno angażować się w zapewnienie możliwie najszerzej wolność religii, w warunkach demokratycznego i pluralistycznego społeczeństwa[121]. Władzom publicznym przypada zatem rola gwaranta realizacji wolności religii.

Postanowienia konstytucyjne znajdują swoje odzwierciedlenie w szeregu aktów niższego rzędu, które z jednej strony dają wyraz poszanowaniu autonomii związków wyznaniowych, z drugiej zaś akcentują ich równorzędność prawną. W art. 8 ust. 2 Konkordatu wskazuje się, że organizowanie kultu publicznego należy do władzy kościelnej zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i z zachowaniem odpowiednich przepisów prawa polskiego. Z kolei art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej^[122], stanowi, że organizowanie i sprawowanie kultu publicznego należy do władzy kościelnej. Analogiczne znajdują się również w innych ustawach dotyczących stosunków między władzą państwową a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi^[123].

Ograniczenie praw i wolności konstytucyjnych wymaga uregulowania tej materii na poziomie ustawy. W odniesieniu do wolności religii, art. 53 ust. 5 Konstytucji RP stanowi: „Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób”. Zgodnie z przytoczonym przepisem, ustrojodawca dopuszcza możliwość ograniczenia jedynie uzewnętrzniania religii, przez co wypada rozumieć uprawienie kultu, modlitwę czy praktykowanie. Ograniczenie publicznego uzewnętrzniania religii wymaga spełnienia zarówno warunku formalnego, tj. ograniczenia w drodze ustawy oraz warunku materialnego – np. ochrony zdrowia ludności.

Obecnie restrykcje związane ze sprawowaniem kultu religijnego określone są w rozporządzeniu Rady Ministrów z 21 grudnia 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii[124]. Zgodnie z § 28 ust. 8 wskazanego rozporządzenia do 17 stycznia 2021 r. zgromadzenia organizowane w ramach działalności kościołów i innych związków wyznaniowych mogą się odbywać, pod warunkiem, że w przypadku gdy zgromadzenie odbywa się w budynkach i innych obiektach kultu religijnego, znajduje się w nich, przy zachowaniu odległości nie mniejszej niż 1,5 m, nie więcej uczestników niż 1 osoba na 15 m2 powierzchni, oprócz osób sprawujących kult religijny oraz, że uczestnicy realizują nakaz zakrywania ust i nosa, o którym mowa w § 27 ust. 1 rozporządzenia, z wyłączeniem osób sprawujących kult religijny. W przypadku zgromadzeń religijnych odbywających się na zewnątrz uczestnicy powinni przebywać w odległości nie mniejszej niż 1,5 m od siebie i realizować nakaz zakrywania ust i nosa, o którym mowa w § 27 ust. 1 rozporządzenia, z wyłączeniem osób sprawujących kult religijny.

Uwzględniając poczynione deliberacje, można stwierdzić, że regulacje prawne, które weszły w życie w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem wirusa SARS-CoV-2 w odniesieniu do ograniczenia wolności religii, stoją w sprzeczności z Konstytucją RP. W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, że całość regulacji w tym zakresie została rozstrzygnięta na gruncie rozporządzenia, a nie ustawy. Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych[125], nie przesądza w żaden sposób o ograniczeniach w zakresie uzewnętrzniania religii. Z kolei powołane w rozporządzeniach wydawanych przez Radę Ministrów dotyczących wirusa SARS-CoV-2art. 46a i 46b ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi[126] wskazują jedynie, że w rozporządzeniu Rada Ministrów może ustanowić ograniczenia, obowiązki i nakazy, o których mowa w art. 46 ust. 4 ustawy. Konieczne jest wskazanie jednak, że ww. przepisy nie określają szczegółowych wytycznych dla treści ujętych w tym przepisie mających być przedmiotem regulacji rozporządzenia. Nie można uznać, że ograniczenie przez Radę Ministrów uzewnętrzniania religii na podstawie art. 46 ust. 4, w szczególności pkt 4 (zakaz organizowania widowisk i innych zgromadzeń ludności) ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi wypełnia dyspozycję art. 53 ust. 5 Konstytucji RP, gdyż przepis konstytucyjny expressis verbis wymaga aktu prawnego rangi ustawy, a w tym wypadku brak choćby podstawy ustawowej do wydania rozporządzenia o treści pozwalającej na ograniczenie kultu religijnego. Na marginesie warto zaznaczyć, że Konstytucja RP odrębnie uregulowała wolność zgromadzeń (art. 57) od wolności uzewnętrzniania religii (art. 53 ust. 5), dlatego też nie jest słuszne zrównywanie wolności uzewnętrzniania religii z zgromadzeniami ludności, o których stanowi art. 46 ust. 4 pkt 4 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Konkludując należy przyjąć, że pod względem formalnym wprowadzone przez Radę Ministrów restrykcje dotyczące wolności sprawowania kultu religijnego nie czynią zadość wymogom konstytucyjnym.

5. Konkluzje

Ujęte w aktach prawa międzynarodowego oraz w konstytucjach poszczególnych państw gwarancje podstawowych praw przynależnych jednostce w czasie wirusa SARS-CoV-2 są poddawane weryfikacji przez pryzmat ich urzeczywistnienia. Poszczególne kraje określają na gruncie konstytucyjnym zasady współistnienia państwa i kościołów (związków wyznaniowych) na swoim terytorium. Powszechnie akceptowalne deklaracje, co do odrębności władzy świeckiej i duchownej doznały ograniczenia w okresie pandemii. Konieczne jest zaznaczenie, iż wprowadzone restrykcje nie są oceniane z punktu widzenia ich skuteczności w zwalczaniu epidemii, co wykracza poza kompetencje prawnika. Wolność wyznania jest jedną z podstawowych wolności jednostki; treść tej wolności obejmuje również publiczne uprawianie kultu religijnego. Państwa zobowiązują się, że ingerencja w tę wolność będzie się odbywać z poszanowaniem wypracowanych reguł. W sytuacji pandemicznej doszło do naruszenia określonych prawnie standardów, co w państwie prawnym jest niedopuszczalne[127]. Wszelkie ograniczenia powinny być dokonywane z poszanowaniem obowiązujących przepisów prawa, z poszanowaniem wymogów formalnych oraz materialnych (w tym zwłaszcza z poszanowaniem zasady proporcjonalności). Istotne wątpliwości budzi fakt, że państwa dopuściły się naruszenia autonomii oraz wzajemnej niezależności państwa i związków wyznaniowych w zakresie określenia zasad uprawiania kultu w czasie pandemii. W większości zbadanych przypadków nie dochowano kryteriów formalnych, tj. ograniczenia kultu nie były wprowadzane w aktach prawnych o randze ustawowej. Szczególnie radykalny jest przykład francuski, gdzie całkowicie zakazano nabożeństw odbywających się w budynkach przeznaczonych na cele religijne, podczas gdy dopuszcza się odbywanie widowisk sportowych. Jest to rażące pogwałcenie zasady proporcjonalności.

Opracowanie: Zespół ekspertów Centrum Analiz Legislacyjnych Instytutu Ordo Iuris pod kierunkiem dr. Bartosza Zalewskiego.