Memorandum ws. mechanizmu transgranicznej ochrony życia i zdrowia człowieka

Niniejszy dokument przedstawia propozycję stworzenia mechanizmu ochrony obywatela Polski jak i człowieka niebędącego obywatelem, ale podlegającego ochronie prawa Rzeczypospolitej Polskiej (jak np. dziecko poczęte a nienarodzone), poza granicami kraju, w związku z sytuacją zdrowotną, która może wiązać się z zastosowaniem u takiego człowieka, lub na takim człowieku (czy też względem niego), poza granicami Polski, procedur medycznych polegających na (i) zaniechaniu terapii, (ii) eutanazji, (iii) wszelkich innych formach zaniechania udzielania pomocy medycznej lub świadczeń towarzyszących (np. odżywianie), którego celem miałoby być ustanie funkcji życiowych pacjenta oraz (iv) wszelkich innych formach działania w szeroko pojętej służbie zdrowia, którego celem miałoby być ustanie funkcji życiowych pacjenta.

Główne tezy

• Skuteczna ochrona praw obywatela Polski lub człowieka niebędącego obywatelem, ale podlegającego ochronie prawa polskiego, za granicą (w zakresie, o którym mowa w niniejszym Memorandum), powinna zakładać – w pierwszej kolejności – ustanowienie odpowiednich zasad ochronnych w tym zakresie w prawie krajowym (tj. skutecznych na forum krajowym).
• Ustanowienie odpowiednich zasad ochronnych w prawie krajowym (polskim) może:

•  umożliwić lub ułatwić odparcie ewentualnie formułowanego przez państwo trzecie zarzutu dotyczącego braku dobrej wiary państwa polskiego,
• wzmocnić argumentację nawiązującą do ochrony podmiotowości prawnej człowieka, przewidzianej w aktach prawa międzynarodowego,
• umożliwić lub ułatwić uzyskanie stosownego orzeczenia w Polsce i następnie ubieganie się o uznanie i wykonanie tego orzeczenia w państwie trzecim,
• ułatwić uzgodnienie stosownych reguł w razie przygotowywania aktu prawa unijnego lub międzynarodowego.

• W razie obowiązywania odpowiednich zasad ochronnych w prawie polskim (jak wskazano powyżej), możliwe byłoby ustanowienie, w prawie międzynarodowym lub unijnym, norm o charakterze reguł kolizyjnych, tj. wskazujących prawo właściwe w danym przypadku (uzgodnienie tego typu norm na forum unijnym lub międzynarodowym jawi się zaś jako o wiele prostsze niż wypracowanie kompleksu norm merytorycznych). Reguły kolizyjne powinny wówczas wskazywać na zastosowanie w danym przypadku prawa państwa, którego pacjent jest obywatelem lub którego ochronie podlega (w razie, gdy nie jest obywatelem), chyba że gwarancje ochrony życia i zdrowia w prawie państwa trzeciego są wyższe.
• W razie braku obowiązywania odpowiednich zasad ochronnych w prawie polskim, konieczne byłoby ustanowienie szeregu zasad merytorycznych w prawie międzynarodowym (czy też odpowiednio unijnym), przy czym wiodącą rolą byłaby w tym przypadku rola konsula państwa wysyłającego (jak określono poniżej).

Niniejsze Memorandum dotyczy stosunków międzynarodowych, tj. ochrony obywatela Polski jak i człowieka niebędącego obywatelem, ale podlegającego ochronie prawa polskiego, poza granicami kraju (w państwie trzecim) w perspektywie zaistnienia sytuacji opisanych we Wstępie. Nie sposób jednak nie wskazać na braki w tym zakresie również w regulacji prawa polskiego[1]. Konieczne jest więc zapewnienie stosownej ochrony nie tylko obywatelom Polski (jak również każdemu człowiekowi niebędącemu obywatelem, ale podlegającemu ochronie prawa polskiego) przebywającym za granicą, ale także tym przebywających na terytorium Polski. Konieczność uregulowania kwestii ochronnych w prawie krajowym (polskim) wiąże się choćby z konstytucyjną[2] zasadą równości wobec prawa i niedyskryminacji.

 Zważywszy na treść art. 38 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.[3] (dalej jako „Konstytucja RP”), który stanowi, iż „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia”, zasadą realizowaną przez Polskę w stosunkach krajowych i zagranicznych powinna być właśnie ochrona życia, realizująca się chociażby w nakazie ochrony życia, a w razie zagrożenia – ratowania życia (w tym udzielania wszelkich możliwych a potrzebnych świadczeń medycznych i świadczeń towarzyszących w odpowiednim czasie).

Jako że niniejsze Memorandum skupia się na perspektywie prawno-międzynarodowej, stwierdzić należy, że ustanowienie odpowiednich zasad w prawie krajowym nie odniesie oczywiście bezpośredniego skutku w relacjach między państwami (poza pozbawieniem państwa trzeciego ewentualnego zarzutu związanego z zasadą „czystych rąk”, o czym mowa będzie poniżej).

Tym niemniej ustanowienie odpowiednich zasad w prawie polskim nie pozostaje bez znaczenia dla kontekstu międzynarodowego z powodów, o których mowa poniżej.

Warto mieć na uwadze, że skuteczna możliwość powoływania się przez państwo („państwo powołujące się”) na określone zasady w stosunkach międzynarodowych powinna zakładać uprzednie przestrzeganie tych zasad przez to państwo, co zdaje się wynikać z zasady dobrej wiary (w tym „czystych rąk”) w stosunkach międzynarodowych[4]. Może bowiem zaistnieć sytuacja powołania się przez państwo trzecie na rzeczoną zasadę w kontekście praktyki krajowej (a nie tylko międzynarodowej) państwa powołującego się (innymi słowy, zarzut państwa trzeciego może dotyczyć tego, czy państwo powołujące się gwarantuje ochronę – nie tylko swoim obywatelom – na takim poziomie i takich warunkach, jakich oczekuje od państwa trzeciego).

Dodatkowo, ustanowienie odpowiednich przepisów ochronnych w prawie polskim mogłoby wspomóc argumentację, w tym obywateli polskich czy też państwa polskiego lub organizacji pozarządowych, względem państw trzecich. Otóż, zgodnie z art. 16 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych[5] (dalej jako „MPPOiP”), „[k]ażdy ma prawo do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej.”. Podobną zasadę statuuje art. 6 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka[6] (dalej jako „Deklaracja Praw Człowieka”). Warto nadmienić, że pomimo początkowych różnic w tym zakresie, aktualnie przyjmuje się, że zasady zawarte w Deklaracji Praw Człowieka są składnikiem międzynarodowego prawa zwyczajowego i posiadają moc wiążącą[7]. Gdyby w prawie polskim ustanowione zostały wprost odpowiednie zasady ochronne, wydaje się, że argumentacja związana z odwoływaniem się do MPPOiP oraz Deklaracji Praw Człowieka mogłaby być poczytywana za silniejszą. Wówczas bowiem odwołując się do MPPOiP czy Deklaracji Praw Człowieka (w kontekście obywatela Polski, a także człowieka niebędącego obywatelem, ale podlegającego ochronie prawa polskiego, przebywających za granicą), możliwe byłoby dodatkowe powołanie się na fakt, że status osobowy danego człowieka (czyli jego podmiotowość; podmiotowość wiąże się z życiem), jest regulowany w prawie krajowym (polskim) właśnie w sposób zapewniający ochronę w analogicznych sytuacjach w stosunkach wewnętrznych.

Kolejnym argumentem za uregulowaniem odpowiedniej ochrony w prawie wewnętrznym Polski (w kontekście spraw międzynarodowych) jest ten związany z uznawaniem i wykonywaniem orzeczeń sądowych za granicą. Otóż w razie obowiązywania przepisów krajowych zapewniających możliwość kontroli sądowej i ustanawiających adekwatny zakres legitymacji procesowej czynnej, możliwe byłoby wystąpienie z odpowiednim wnioskiem do sądu powszechnego (wydziału cywilnego) w Polsce. Kontrola sądowa realizowana przez sąd powszechny powinna natomiast zagwarantować właściwą realizację praw nie tylko na poziomie krajowym, ale również w państwie trzecim. W razie bowiem sytuacji zagrożenia życia obywatela polskiego lub człowieka niebędącego obywatelem, ale podlegającego ochronie prawa polskiego, w związku z realizowanymi za granicą procedurami medycznymi, orzeczenie sądu powszechnego wydane w Polsce mogłoby być – dzięki instytucji uznawania i wykonywania orzeczeń sądów cywilnych za granicą – podstawą do zapewnienia ochrony człowieka w państwie trzecim.

W razie wprowadzenia stosownych zasad ochronnych do prawa polskiego możliwe byłoby ustanowienie ogólnej reguły kolizyjnej (jak wskazano powyżej) prawa międzynarodowego, czy też unijnego, na mocy której w każdym przypadku, obywatel innego państwa lub człowiek niebędący obywatelem, ale podlegający ochronie prawa danego państwa (dla porządku można je nazwać – stosując nomenklaturę konsularną – państwem wysyłającym) powinien mieć zapewnioną w państwie trzecim ochronę życia i zdrowia co najmniej na poziomie gwarantowanym w prawie państwa wysyłającego (stosuje się gwarancje ochrony życia i zdrowia określone w prawie państwa wysyłającego, chyba że prawo państwa trzeciego ustanawia wyższy standard ochrony). W razie, gdyby prawo państwa trzeciego takiego poziomu ochrony nie gwarantowało, organy państwa trzeciego miałyby obowiązek zapewnienia możliwości transportu do państwa wysyłającego lub innego państwa, gdzie podjęte byłyby czynności medyczne w celu ratowania życia i zdrowia. Do tego czasu lekarze mieliby obowiązek leczenia i realizacji świadczeń towarzyszących na rzecz pacjenta, a jednocześnie obowiązek powstrzymania się od realizacji wszelkich i jakichkolwiek procedur, zabiegów czy innych czynności medycznych, których celem miałoby być ustanie funkcji życiowych pacjenta (w tym dziecka poczętego, a jeszcze nienarodzonego, które również jest pacjentem). Taka zasada prawa międzynarodowego zapewniałaby podwójne zabezpieczenie praw człowieka. W pierwszej kolejności stosowane byłyby gwarancje państwa wysyłającego, zaś gdyby gwarancje państwa trzeciego ustanawiały wyższy standard ochrony, stosowane byłyby gwarancje państwa trzeciego.

W razie braku wprowadzenia jasnych zasad ochronnych do prawa polskiego, konieczne byłoby ustanowienie szeregu norm merytorycznych w prawie międzynarodowym lub unijnym (co zapewne byłoby zabiegiem trudniejszym niż opisany w poprzednim akapicie). Poniżej wskazane zostaną proponowane zasady.

Ochronę powinien sprawować konsul. Oczywiście mogłoby to wymagać z jednej strony zmiany prawa krajowego regulującego obowiązki konsulów Rzeczypospolitej Polskiej, a z drugiej – przez wzgląd na ograniczenie konsula w zakresie sposobów ochrony w państwie trzecim (przyjmującym) interesów państwa wysyłającego i jego obywateli do granic dozwolonych przez prawo międzynarodowe i zgodnie z prawem państwa przyjmującego – wspomnianego powyżej ustanowienia odpowiednich norm merytorycznych prawa międzynarodowego (czy też unijnego).

 Konsul powinien mieć możliwość wyznaczenia albo wnioskowania o wyznaczenie niezależnego lekarza z państwa wysyłającego (niezaangażowanego w proces leczenia) celem zbadania stanu pacjenta i wydania niezależnej opinii. Dodatkowo konsul powinien mieć możliwość wyznaczenia albo wnioskowania o wyznaczenie prawnika wykonującego zawód w państwie wysyłającym, celem wydania opinii w zakresie tego, czy w państwie wysyłającym (np. w Polsce) przeprowadzenie danej procedury albo zaniechanie leczenia byłoby dopuszczalne (innymi słowy, czy w państwie wysyłającym pacjent mógłby liczyć na ochronę życia i zdrowia). W razie gdyby opinia lekarska nie potwierdzała wskazań lekarzy prowadzących leczenie lub opinia prawnika stwierdzała, iż w państwie wysyłającym (np. w Polsce) pacjent (w tym człowiek poczęty, a nienarodzony) mógłby liczyć na ochronę życia i zdrowia (w tym na leczenie lub opiekę), wówczas organy państwa trzeciego miałyby obowiązek zapewnienia możliwości transportu pacjenta do państwa wysyłającego lub innego państwa, jeżeli konieczne byłoby podjęcie w tym innym państwie czynności medycznych w celu ratowania zdrowia i życia pacjenta. Do tego czasu lekarze mieliby obowiązek leczenia i realizacji świadczeń towarzyszących na rzecz pacjenta, a jednocześnie obowiązek powstrzymania się od realizacji wszelkich i jakichkolwiek procedur, zabiegów czy innych czynności medycznych, których celem miałoby być ustanie funkcji życiowych pacjenta.

Proponowane powyżej zasady jawią się nie tylko jako logiczne, ale również humanitarne i zgodne z fundamentalnymi prawami człowieka.

dr Rafał J. Kruszyński, LL.M.

radca prawny