Opinia prawna dotycząca propozycji zmian w zakresie przesłanek uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia zawartych w rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (UD 222)

GŁÓWNE TEZY OPINII:

 

1. Proponowana przez Projektodawców reforma instytucji niegodności dziedziczenia jest uzasadniona. Wymagałaby jednak pewnych modyfikacji i uzupełnień.
2. Nie istnieje konieczność uzupełniania art. 928 § 1 Kodeksu cywilnego o specyficzną przesłankę uporczywego niewykonywania obowiązku alimentacyjnego na rzecz spadkodawcy, ta bowiem zawiera się w przesłance dopuszczenia się umyślnego ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Uporczywa niealimentacja wiąże się bowiem z odpowiedzialnością karną na podstawie art. 209 § 1 Kodeksu karnego. Nawet jeżeli przestępstwo takie nie zostało stwierdzone wyrokiem sądu karnego za życia spadkodawcy, to nic nie stoi na przeszkodzie, by sąd cywilny samodzielnie dokonał ustaleń w tym zakresie rozpatrując sprawę o niegodność dziedziczenia.
3. Proponowana przez Projektodawców przesłanka uporczywego uchylania się spadkobiercy od opieki nad spadkodawcą nie jest tożsama z przestępstwem porzucenia osoby podlegającej opiece (art. 210 § 1 Kodeksu karnego), a tym samym nie mieści się w hipotezie art. 928 § 1 pkt 1 Kodeksu cywilnego. Za zasadnością jej dodania do wskazanego przepisu przemawiają względy słuszności leżące u podstaw instytucji niegodności dziedziczenia.
4. Należy przychylić się do formułowanych w literaturze postulatów uzupełnienia przesłanki dokonania ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Aktualnie pokrzywdzonym takim przestępstwem może być wyłącznie spadkodawca. Zasadne jest rozciągnięcie przesłanki z art. 928 ust. 1 pkt 1 na sprawców ciężkich przestępstw przeciwko członkom najbliższej rodziny spadkodawcy (małżonkowi, zstępnym, wstępnym).
5. Należy przychylić się do formułowanych w literaturze postulatów zrównania protokołu testamentu ustnego oraz wypisu testamentu notarialnego z testamentem na gruncie art. 928 § 1 pkt 3 Kodeksu cywilnego.

 

 

1. Przedmiot opinii

 

Przedmiotem opinii są propozycje zmian w zakresie przesłanek uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, które zawarte są w rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (numer w wykazie prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów: UD 222; dalej jako: „Projekt”)[1]. Projekt zakłada zmiany dotyczące prawa spadkowego, w tym w szczególności uzupełnienie przesłanek uznania niegodności dziedziczenia oraz zmianę kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego. W niniejszej opinii analizie poddane zostały proponowane zmiany odnoszące się do pierwszej ze wskazanych instytucji.

 

 

2. Niegodność dziedziczenia – uwagi ogólne

 

W zakresie zmian dotyczących uznania niegodności dziedziczenia Projektodawcy proponują uzupełnienie katalogu przesłanek określonych w art. 928 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (dalej jako: k.c.)[2]. W obecnym brzmieniu przepis ten stanowi: „Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli: 1)  dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; 2)  podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; 3)  umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego”. Autorzy Projektu – w jego art. 1 ust. 1 – proponują, by wskazany przepis Kodeksu cywilnego został uzupełniony o pkt 4, przewidujący, że spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli „uporczywie nie wykonywał obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy lub uporczywie uchylał się od sprawowania opieki nad spadkodawcą”.

 

Historycznie instytucja niegodności dziedziczenia (indignitas succedendi) sięga swoją genezą do prawa rzymskiego[3]. Inaczej jednak niż we współczesnym prawie polskim, gdzie spadkobierca uznawany za niegodnego jest wyłączany od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 § 2 k.c.), istota rzymskiej indignitas leżała w niemożności zachowania spadku, pomimo jego nabycia[4]. Majątek spadkowy (względnie przysporzenia spadkowe) przepadały w jej konsekwencji na rzecz skarbu państwa, co pozwalało na teoretyczne zachowanie w mocy woli spadkodawcy[5]. Od strony konstrukcyjnej dostrzegana jest zatem różnica w stosunku do obecnie obowiązujących w Polsce rozwiązań. Nieodmienna pozostaje jednak ratio legis samej niegodności dziedziczenia, którą jest wykluczenie od możliwości nabycia spadku przez osobę, której zachowanie względem osoby spadkodawcy lub jego woli jest etycznie lub prawnie naganne[6]. Prawo spadkowe – z perspektywy aksjologicznej – musi uwzględniać konieczność zachowania równowagi między poszanowaniem dla woli spadkodawcy a słusznym interesem jego najbliższej rodziny. W przypadku omawianej instytucji cel jest jednak odmienny – jest nim ochrona autonomii woli spadkodawcy, a nawet moralności publicznej (w tej perspektywie za niedopuszczalną uznać należy sytuację, w której do dziedziczenia dojdzie choćby osoba dopuszczająca się zabójstwa spadkodawcy)[7]. W orzecznictwie oraz literaturze przedmiotu zgodnie podkreśla się bowiem, że u podstaw tej instytucji leżą względy etyczne[8].

 

 

3. Zakres i ocena proponowanych zmian

 

Jak już wskazano, w obecnie obowiązującym stanie prawnym spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

 

Wedle zamierzeń Projektodawców, katalog powyższy ma zostać uzupełniony o przesłankę czwartą, zgodnie z którą za niegodnego może być uznany spadkobierca, który „uporczywie nie wykonywał obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy lub uporczywie uchylał się od sprawowania opieki nad spadkodawcą”. Dla oceny powyższego rozwiązania należy zwrócić uwagę na kilka relewantnych okoliczności.

 

Po pierwsze, zgodnie z dominującym w cywilistyce poglądem katalog przesłanek uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia ma charakter zamknięty[9]; stanowisko takie znajduje również odzwierciedlenie w judykaturze[10]. Pogląd ten czyni zadość zasadzie wykładni prokonstytucyjnej norm niższego rzędu, ponieważ stosownie do art. 21 ust. 1 Konstytucji RP „Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia”[11]. Co więcej, z tych samych względów przesłanki niegodności dziedziczenia powinny być interpretowane w sposób ścisły[12].

 

Po drugie, art. 928 § 1 explicite stanowi, że sąd może uznać daną osobę za niegodną dziedziczenia, jeżeli zachodzą wymienione wyżej przesłanki. Oznacza to, że sąd ma obowiązek uwzględnienia wszystkich okoliczności składających się na zachowanie spadkobiercy oraz jej towarzyszących, co pozwala na pewną pożądaną elastyczność w stosowaniu instytucji niegodności dziedziczenia, która mimo represyjnego charakteru pozostaje w ścisłym związku z normami etycznymi. Wyrok sądu ma tym samym charakter konstytutywny, a samo postępowanie wszczynane jest z inicjatywy podmiotu uprawnionego[13]. Pozwala to zachować odpowiedni stopień indywidualizacji w stosowaniu sankcji przewidzianej w art. 928 § 2 k.c., który nie jest osiągalny w tych porządkach prawnych, gdzie niegodność dziedziczenia powstaje ex lege.

 

Po trzecie, dla oceny, czy spadkobierca dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, sąd cywilny związany jest ustaleniami sądu karnego zawartymi w prawomocnym wyroku skazującym[14]. W przypadku, gdyby postępowanie takie nie miało miejsca, sąd cywilny może dokonać samodzielnej kwalifikacji zachowania spadkobiercy pod względem ewentualnej realizacji znamion umyślnego przestępstwa przeciwko spadkodawcy[15]. Co więcej, w obydwu przypadkach sąd cywilny musi samodzielnie ocenić, czy popełnione przez spadkobiercę przestępstwo jest „ciężkie”. Pojęcie „ciężkiego przestępstwa” nie zostało zdefiniowane w treści jakiegokolwiek aktu prawnego; przyjmuje się jednak, że nie jest zasadne automatyczne utożsamianie „ciężkiego przestępstwa” ze zbrodnią[16], jak również, że jako ciężkie przestępstwo może być traktowany też występek[17]. Również i ta okoliczność zapewnia niezbędną elastyczność stosowania instytucji niegodności dziedziczenia.

 

W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że proponowane przez Projektodawców uzupełnienie art. 928 § 1 k.c. jest uzasadnione. Składają się na nie w istocie dwie odrębne (choć mogące wystąpić łącznie) przesłanki:

1) uporczywe niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego na rzecz spadkodawcy;

2) uporczywe uchylanie się od sprawowania opieki nad spadkodawcą.

 

Ad. 1. W pierwszym przypadku należy przede wszystkim zwrócić uwagę na fakt, iż uporczywa niealimentacja może wiązać się z odpowiedzialnością karną na podstawie art. 209 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (dalej jako: k.k.)[18]. Stosownie do tego przepisu grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku podlega osoba, która uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego, określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.

 

Zważywszy na fakt, że sąd cywilny samodzielnie dokonuje oceny, czy dany czyn może być kwalifikowany jako „ciężkie przestępstwo”, dodatkowa przesłanka związana z uporczywym niewykonywaniem obowiązku alimentacyjnego na rzecz spadkodawcy wydaje się zbędna. Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Gdańsku – odnosząc się do przestępstwa niealimentacji, którego dopuścił się spadkobierca – „[n]ie można zgodzić się, że postępowanie pozwanego nie miało cech ciężkiego przestępstwa, gdy zważyć wyjątkową uporczywość pozwanego w zupełnym lekceważeniu spoczywającego na nim obowiązku alimentacji syna. […] Pojęcie «ciężkiego przestępstwa», użyte w art. 928 § 1 pkt 1 k.c., nie zostało bliżej zdefiniowane przez ustawodawcę, zatem do sądu cywilnego należy ocena, czy konkretny czyn spadkobiercy jest «ciężkim» przestępstwem. Omawiane pojęcie nie jest tożsame z terminem «zbrodnia», użytym przez Kodeks karny. W konkretnych okolicznościach, «ciężkim przestępstwem» w rozumieniu art. 928 § 1 pkt 1 k.c. może okazać się również występek. Taka sytuacja zaistniała w rozpoznawanej sprawie. Odmienna ocena czynu pozwanego prowadziłaby do konsekwencji sprzecznych z elementarnym poczuciem sprawiedliwości”[19]. W literaturze powszechnie przyjmuje się również, że niewątpliwie (a zarazem niewyłącznie) w zakresie przesłanki określonej w art. 928 § 1 pkt 1 k.c. mieszczą się przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece (art. 206-211a k.k.)[20]. Teza ta wybrzmiała również w wyroku Sądu Najwyższego z 9 stycznia 2014 r., sygn. akt V CSK 109/13, w którym stwierdzono, że „katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest […] ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece” (podkreślenie – O.I.).

 

Dodatkowym zagadnieniem wymagającym uwagi jest możliwość kolizji proponowanej przesłanki z normami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej: k.r.o.)[21], dotyczącymi obowiązku alimentacji. Stosownie do dyspozycji art.  144¹ k.r.o., zobowiązany może bowiem uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego, jeżeli żądanie alimentów byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Tym samym ustawodawca dopuszcza niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego w sytuacjach szczególnych.

 

Tym samym nie istnieje konieczność uzupełniania art. 928 § 1 k.c. o specyficzną przesłankę uporczywego niewykonywania obowiązku alimentacyjnego na rzecz spadkodawcy, ta bowiem zawiera się w przesłance dopuszczenia się umyślnego ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Nawet jeżeli przestępstwo takie nie zostało stwierdzone wyrokiem sądu karnego, to nic nie stoi na przeszkodzie, by sąd cywilny samodzielnie dokonał ustaleń w tym zakresie.

 

Ad. 2. Odmiennie należy odnieść się do drugiej z proponowanych przez Projektodawców przesłanek. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że „uporczywe uchylanie się od sprawowania opieki nad spadkodawcą” nie może być utożsamione z przestępstwem porzucenia osoby poddanej opiece (art. 210 k.k.). Stosownie do art. 210 § 1 k.k. kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli następstwem tego czynu byłaby śmierć osoby porzuconej, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 12 lat.

 

Analizując relację obydwu czynów (uporczywego uchylania się od opieki oraz przestępstwa porzucenia osoby poddanej opiece) należy zwrócić uwagę na dwa istotne zagadnienia. Po pierwsze, opieka, o której mowa w projektowanym art. 928 § 1 pkt 4 k.c. nie musi mieć charakteru obowiązku wynikającego z przepisów prawa, orzeczenia sądu czy stosunku obligacyjnego[22]. Obowiązek opieki nad spadkodawcą może mieć równie dobrze charakter czysto moralny. Po drugie, jak przyjmuje się w orzecznictwie, „«porzucenie», o którym mowa w art. 187 § 1 d.k.k. (obecnie art. 210 § 1 k.k.), oznacza działanie polegające na opuszczeniu dziecka lub osoby nieporadnej, połączone z zaprzestaniem troszczenia się o nią, bez zapewnienia jej opieki ze strony innych osób. Do istoty «porzucenia» należy więc pozostawienie osoby, nad którą miała być roztoczona opieka, własnemu losowi, przy czym chodzi tu nie tylko o zaniechanie sprawowania opieki nad osobą małoletnią lub nieporadną, lecz także o uniemożliwienie takiej osobie udzielenia natychmiastowego wsparcia”[23]. Uchylanie się od opieki może natomiast polegać na pozostawieniu spadkodawcy pod pieczą innej osoby, która samodzielnie będzie musiała troszczyć się o spadkodawcę, bez jakiegokolwiek wsparcia osoby uchylającej się (przykładowo, gdy ciężar opieki nad nieporadnymi rodzicami spoczywa na jednym z dwójki dzieci, podczas gdy drugie nie przejawia chęci pomocy w tej opiece, a po śmierci rodzica chce partycypować w spadku).

 

Jednocześnie nie wydaje się, aby zasadne były obawy o sztuczne utrudnianie wybranym spadkobiercom możliwości sprawowania opieki nad spadkodawcą, przez osoby sprawujące pieczę w sposób ciągły. W praktyce życia rodzinnego zwykłym zjawiskiem jest bowiem objęcie opieki przez osobę lub osoby stale przebywające ze spadkodawcą przy jednoczesnej partycypacji pozostałych spadkobierców (dla przykładu, gdy jedno z dzieci zamieszkując z rodzicami sprawuje nad nimi opiekę, natomiast pozostałe dzieci udzielają mu wsparcia w niezbędnej formie i zakresie). Zasadą jest jednak, że opieka, bez względu na formę i postać, wiąże się z koniecznością ponoszenia ciężarów. Trudno więc przyjąć, aby osoba ponosząca większość takich codziennych ciężarów dobrowolnie rezygnowała z możliwości ich ograniczenia. Należy przy tym odróżnić sprawowanie opieki od dokonywania doraźnych kontaktów ze spadkodawcą, które nie stanowią ekwiwalentu opieki i mogą być regulowane przez osobę sprawującą stałą opiekę, w trosce o dobro spadkodawcy (np. ograniczenie kontaktu związane z ochroną przed transmisją choroby zakaźnej).

 

Tym samym proponowana przez Projektodawców przesłanka uporczywego uchylania się spadkobiercy od opieki nad spadkodawcą nie zawiera się w hipotezie art. 928 § 1 pkt 1 k.c., a za jej zasadnością przemawiają względy słuszności leżące u podstaw instytucji niegodności dziedziczenia.

 

 

4. Sugestie odnoszące się do uzupełnienia Projektu

 

Dokonując reformy instytucji niegodności dziedziczenia należałoby uwzględnić pojawiające się w tym zakresie postulaty de lege ferenda. Chodzi przede wszystkim o uzupełnienie przesłanki dokonania ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Aktualnie pokrzywdzonym takim przestępstwem jest wyłącznie spadkodawca, choćby status ten nie został potwierdzony w toczącym się postępowaniu karnym. Zasadny jest podnoszony w literaturze postulat rozciągnięcia przesłanki z art. 928 § 1 pkt 1 k.c. na sprawców ciężkich przestępstw przeciwko członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, w tym w szczególności jego małżonkowi, zstępnym oraz wstępnym[24]. Pojęcie członka najbliższej rodziny występuje już na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego[25].

 

Drugim postulatem, który powinien uwzględnić prawodawca, jest zmiana odnosząca się do art. 928 § 1 pkt 3 k.c. Aktualnie przepis ten pozwala na uznanie za niegodnego spadkobiercy, który umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. W pojęciu testamentu na gruncie tego przepisu nie mieści się jednak protokół testamentu ustnego oraz wypis testamentu notarialnego. Należałoby zatem uzupełnić art. 928 § 1 pkt 3 k.c. o wskazane dwa rodzaje dokumentów, co zapewni należytą ochronę ostatniej woli spadkodawcy[26].

 

 

5. Wnioski i rekomendacje

 

Konkludując powyższe rozważania wskazać należy, że proponowana przez Projektodawców reforma instytucji niegodności dziedziczenia jest częściowo uzasadniona. Należałoby jednak zrezygnować ze stanowiącej zbędne superfluum przesłanki uporczywego uchylania się od alimentów, która – z uwagi na treść art. 209 k.k. – mieści się w pojęciu „ciężkiego przestępstwa przeciw spadkodawcy”. Jednocześnie należy postulować uzupełnienie przesłanki ciężkiego przestępstwa o czyny skierowane przeciw najbliższej rodzinie spadkodawcy, a także zrównanie protokołu testamentu ustnego oraz wypisu testamentu notarialnego z testamentem na gruncie art. 928 § 1 pkt 3 k.c.

 

 

Autor: dr Bartosz Zalewski, radca prawny – Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris