Ocena z religii stanowi naturalną konsekwencję organizowania nauczania religii przez szkoły publiczne

Główne tezy

· Umieszczanie oceny z religii na świadectwie ukończenia danej klasy podlega takim samym zasadom, jak umieszczanie na nim oceny z każdego innego przedmiotu.

· Ocenianiu podlegają umiejętności ucznia, a także aktywność, pilność i sumienność a nie udział w praktykach religijnych.

· Wliczanie oceny z religii do średniej (rocznej i końcowej) nie stanowi przejawu dyskryminacji uczniów nie uczęszczających na religię ze względu na możliwość ich udziału w innych „niewyznaniowych” przedmiotach dodatkowych.

 

Wprowadzenie

 

Sekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej Katarzyna Lubnauer w wywiadzie udzielonym 2 stycznia 2024 r. zapowiedziała, że od 1 września 2024 r. oceny z religii miałyby nie być liczone do średniej na świadectwach[1]. Wcześniej jej przełożona, minister Barbara Nowacka, postulowała, by w ogóle nie pojawiały się one na świadectwach[2]. Natomiast 26 stycznia 2024 r. na stronach Rządowego Centrum Legislacji został opublikowany projekt rozporządzenia w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych, na mocy którego wprowadza się rezygnację z wliczania do średniej ocen rocznych lub końcowych ocen klasyfikacyjnych z religii i etyki[3]. Jak czytamy w uzasadnieniu do wspomnianego projektu „skoro zajęcia religii i etyki nie są zajęciami, na które uczeń jest obowiązany uczęszczać, nieuzasadnione jest, aby roczna lub końcowa ocena klasyfikacyjna z tych zajęć miała wpływ na średnią uzyskanych ocen”[4].

 

Podstawy prawne wystawiania oceny z religii na świadectwie szkolnym

 

Przyjęty w polskim systemie prawnym model nauczania religii należy rozumieć jako wyraz wolności religijnej. Kwestię tę regulują zarówno Konstytucja RP[5] oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe, jak i ustawodawstwo zwykłe. Na poziomie ustawy zasadniczej na uwagę zasługuje art. 53 ust. 3, bowiem gwarantowana konstytucyjnie wolność sumienia i religii powiązana została z prawem rodziców do wychowania i nauczania moralnego oraz religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami , a także art. 48 ust. 1 (prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci). W kolejnym ustępie art. 53 zagwarantowano religii kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej możliwość bycia przedmiotem nauczania w szkole, przez co wolnośc sumienia i religii powiązana z zasadami ustrojowymi wyrażonymi w art. 25 Konstytucji RP (zasady relacji państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi). Uszczegółowienie przepisów konstytucyjnych w odniesieniu do wolności religijnej w kontekście nauczania religii odnaleźć można również w art. 12 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 1993 r.[6] Na poziomie ustawodawstwa zwykłego kwestię nauczania religii w szkołach reguluje m.in. art. 12 ustawy o systemie oświaty[7] oraz właściwe akty wykonawcze[8].

 

Ustawodawstwo zwykłe

 

W myśl art. 12 ust. 1 ustawy o systemie oświaty publiczne przedszkola i szkoły podstawowe organizują naukę religii na życzenie rodziców bądź samych uczniów po osiągnięciu przez nich pełnoletności. Jak zauważają przedstawiciele Komisji Wychowania Konferencji Episkopatu Polski, choć religia jest przedmiotem do wyboru, to z chwilą złożenia stosownego oświadczenia przez rodziców lub pełnoletnich uczniów staje się jednak przedmiotem obowiązkowym[9].

 

Warunki i sposób wykonywania przez szkoły zadań określonych we wspomnianym art. 12 ust. 1 określone zostały w drodze rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. (ostatnio znowelizowanego w 2017 r.)[10]. Zgodnie z jego postanowieniami, w przedszkolach zajęcia religii uwzględnia się w ramowym rozkładzie dnia. W myśl zasady ogólnej, w szkołach zajęcia religii i etyki uwzględnia się w tygodniowym rozkładzie zajęć (§ 1 ust. 1a). Przedszkole i szkoła mają obowiązek zorganizowania lekcji religii dla grupy nie mniejszej niż siedmiu uczniów danej klasy lub oddziału (wychowanków grupy przedszkolnej). Dla mniejszej liczby uczniów w klasie lub oddziale (wychowanków w grupie) lekcje religii w przedszkolu lub szkole powinny być organizowane w grupie międzyoddziałowej lub międzyklasowej (§ 2 ust. 1). Jeżeli w przedszkolu lub szkole na naukę religii danego wyznania lub wyznań wspólnie nauczających zgłosi się mniej niż siedmiu uczniów (wychowanków), organ prowadzący przedszkole lub szkołę, w porozumieniu z właściwym kościołem lub innym związkiem wyznaniowym, organizuje naukę religii w grupie międzyszkolnej lub w pozaszkolnym (pozaprzedszkolnym) punkcie katechetycznym (§ 2 ust. 2).

Kwestię wystawiania ocen reguluje § 9 wspomnianego rozporządzenia. Zgodnie z jego brzmieniem ocena z religii umieszczana jest na świadectwie szkolnym bezpośrednio po ocenie zachowania. Jednocześnie zastrzeżono, że w celu wyeliminowania ewentualnych przejawów nietolerancji nie należy zamieszczać danych, z których wynikałoby, na zajęcia z jakiej religii uczeń uczęszczał (ust. 1). Po drugie, ocena z religii nie ma wpływu na promowanie ucznia do następnej klasy (ust. 2). Po trzecie, jest wystawiana według skali ocen przyjętej w danej klasie (ust. 3).

Powyższa regulacja oznacza, że wpisywanie ocen z religii na świadectwie ukończenia danej klasy podlega takim samym zasadom, jak umieszczanie na nim oceny z każdego innego przedmiotu. Stanowi to również przejaw traktowania religii tak samo jak innych przedmiotów szkolnych[11].

 

Ocenianie uczniów z religii organizowanej w grupie międzyszkolnej lub w pozaszkolnym punkcie katechetycznym

Zgodnie z § 7 ust. 4 i 5 rozporządzenia MEN z 1992 r. nauczyciel uczący religii ma obowiązek wypełniania dziennika lekcyjnego, przy czym nauczyciel prowadzący zajęcia w grupie międzyszkolnej i w punkcie katechetycznym prowadzi odrębny dziennik zajęć, zawierający te same zapisy, które zawiera dziennik prowadzony w szkole. Stosownie do § 9 ust. 1 i 4 omawianego rozporządzenia, uczeń korzystający z nauki religii zorganizowanej poza szkołą otrzymuje od katechety zaświadczenie o otrzymanej ocenie, którą umieszcza się na świadectwie wydanym przez szkołę, do której uczęszcza. Wpisy na świadectwa szkolne dokonywane są po wypełnieniu arkuszy ocen. Natomiast arkusze ocen ucznia wypełnia nauczyciel, który potwierdza podpisem zgodność wprowadzonych danych z dokumentami, na podstawie których ich dokonano.

W myśl § 14 ust. 2 rozporządzenia MEN z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji[12] wpisów w arkuszu ocen ucznia albo słuchacza dokonuje się na podstawie danych zawartych odpowiednio w księdze uczniów, księdze słuchaczy, dzienniku lekcyjnym, protokołach egzaminów semestralnych, protokołach egzaminów klasyfikacyjnych i poprawkowych, protokołach sprawdzianów wiadomości i umiejętności, protokołach z prac komisji powołanej w celu ustalenia rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania, protokołach zebrań rady pedagogicznej, informacji o wyniku egzaminu ósmoklasisty albo o zwolnieniu z tego egzaminu przez dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej, informacji o wyniku egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie, informacji o wyniku egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie z danej części egzaminu, a także innych dokumentach potwierdzających dane podlegające wpisowi (m.in. zaświadczenia katechety). Nauczyciel wypełniający arkusz ocen ucznia albo słuchacza potwierdza podpisem zgodność wpisów z dokumentami, na podstawie których ich dokonano.

Zgodnie z wyjaśnieniami Kuratorium Oświaty w Kielcach, informacja o ocenie z religii powinna być przekazana dyrektorowi szkoły, do której uczęszcza uczeń, w terminie umożliwiającym uwzględnienie jej w klasyfikacji ucznia. Biorąc powyższe pod uwagę, uczniowi uczęszczającemu na naukę religii poza szkołą nie wpisuje się ocen klasyfikacyjnych śródrocznych i rocznych z tych zajęć do dziennika lekcyjnego prowadzonego w szkole, do której uczęszcza, a jedynie wpisuje się w arkuszach ocen i na świadectwach[13].

Konkludując, ocenę z religii uzyskaną w trakcie uczęszczania na religię poza szkołą traktuje się w identyczny sposób jak ocenę uzyskaną z zajęć religii organizowanych w szkole. Wpisuje się ją do dziennika lekcyjnego i arkusza ocen oraz na świadectwie szkolnym ucznia, a uzyskaną ocenę z religii danego wyznania wlicza się również do średniej ocen[14].

 

Zasady wpisywania oceny z religii na świadectwie

Rozporządzenie MEiN z 7 czerwca 2023 r. w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych[15] wprowadza trzy formy wpisywania oceny z religii lub etyki na świadectwie szkolnym promocyjnym i na świadectwie ukończenia szkoły oraz w arkuszu ocen. Zgodnie z §25 ust. 6 pkt 1 rozporządzenia, jeżeli uczeń nie uczęszczał ani na religię, ani na etykę, należy wstawić poziomą kreskę w miejscu przeznaczonym na wpisanie ocen klasyfikacyjnych z religii/etyki. Zasada ta jest również stosowana, jeżeli np. złożono oświadczenie o rezygnacji z udziału w zajęciach z religii w ostatniej klasie, a także jeżeli w ciągu roku uczeń otrzymał orzeczenie o potrzebie kształcenia indywidualnego[16]. Podobnie w sytuacji, gdy uczeń uczęszczał na religię tylko przez pierwszy semestr (otrzymał ocenę za ten semestr), a w drugim semestrze uczęszczał tylko na etykę[17].

Jeśli uczeń uczęszczał albo na religię, albo na etykę, to zgodnie z omawianym rozporządzeniem w miejscu przeznaczonym na wpisanie ocen klasyfikacyjnych należy wpisać ocenę bez wskazywania, z jakich zajęć jest to ocena (§25 ust. 6 pkt 2). A jeżeli uczeń uczęszczał zarówno na zajęcia z religii, jak i zajęcia z etyki, wówczas w miejscu przeznaczonym na wpisanie ocen klasyfikacyjnych należy wpisać ocenę z religii i ocenę z etyki (§25 ust. 6 pkt 3).

Jak tłumaczą eksperci prawa oświatowego, ostatnia z omawianych zasad została wprowadzona ze względu na konieczność zachowania konsekwencji oraz integralności w dokumentowaniu osiągnięć uczniów, a także ze względu na podtrzymanie zasady, że świadectwo szkolne jest odzwierciedleniem arkusza ocen i dokumentem potwierdzającym całość dokonań i osiągnięć ucznia[18].

 

Wliczanie oceny z religii do średniej na świadectwie

Zgodnie z § 18 ust. 2 oraz §19 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych[19] do średniej ocen (rocznej i końcowej) wlicza się ocenę z religii lub etyki. Uzyskanie średniej ocen co najmniej 4,75 oraz co najmniej bardzo dobrej oceny z zachowania

skutkuje promocją do klasy programowo wyższej lub ukończeniem szkoły z wyróżnieniem.

Powyższa kwestia wliczania oceny z religii do średniej stanowiła przedmiot rozważań w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. W wyroku z dnia 20 kwietnia 1993 r.[20] Trybunał stwierdził, że umieszczenie ocen z religii na świadectwie szkolnym wynika z konsekwencji organizowania nauczania religii przez szkoły publiczne. Ponadto świadectwo szkolne obejmuje wszystkie zajęcia szkolne, więc nie ma przesłanek do obligatoryjnego wyłączenia religii. Trybunał nie podzielił obaw skarżącego związanych z mogącą wystąpić nietolerancją religijną, stwierdzając, że, po pierwsze, uwidoczniony na świadectwie stopień nie wskazuje konkretnej religii. Po drugie, ocena na świadectwie może dotyczyć jednocześnie religii jak i etyki w przypadku, gdy uczeń uczęszcza na obydwa te przedmioty[21].

Natomiast w wyroku z dnia 2 grudnia 2009 r.[22] Trybunał Konstytucyjny, opierając się na konstatacjach z wyroku z dnia 20 kwietnia 1993 r., dodał, że wliczanie ocen z religii lub etyki do średniej rocznej lub średniej końcowej jest konsekwencją umieszczania ocen z religii lub etyki na świadectwie szkolnym. Zdaniem Trybunału konsekwencją ocen z religii na świadectwie szkolnym jest także równoprawna z innymi przedmiotami nauczania możliwość wliczania ocen z religii i etyki do średniej rocznej lub końcowej. Zarzut naruszenia zasady świeckości i neutralności państwa z powodu wliczania oceny z religii do średniej końcowej należy rozpatrywać w kontekście ocen z religii na świadectwach szkolnych, co wynika z wprowadzenia nauki religii w szkołach publicznych. Zdaniem sędziów, wskazana przez wnioskodawcę odmienność co do kryteriów oceny z religii jest nieuchronna, skoro przedmiotem nauczania jest religia, a nie religioznawstwo. Jak argumentował Trybunał, nauczanie religii jest jednym z przejawów wolności religii w świetle współczesnych standardów pluralistycznego społeczeństwa demokratycznego. Nie jest rolą państwa narzucanie programu nauczania religii i sprowadzanie programu do nauczania religioznawstwa. Zdaniem sędziów oznaczałoby to naruszenie konstytucji, gdyż państwo ingerując w ten sposób nie zachowałoby bezstronności w sprawach przekonań religijnych oraz swobody ich wyrażania w życiu publicznym.

Trybunał w omawianym wyroku z 2009 r. zajął się jeszcze kwestią zarzutu, że wliczanie oceny z religii do średniej ocen podwyższa średnią, co wpływa na nierówne traktowanie uczniów, którzy nie uczęszczają na żadne ze wskazanych zajęć. W ocenie Trybunału nie można z góry zakładać, że wliczanie ocen z religii lub etyki do średniej spowoduje podwyższenie średniej, bo może to zależeć w poszczególnych przypadkach od różnych czynników. Ponadto, jak zauważył sąd konstytucyjny, „zaskarżone rozporządzenie stanowi o wliczaniu do średniej rocznej i średniej końcowej rocznych ocen nie tylko z religii, ale także z etyki oraz z «dodatkowych zajęć edukacyjnych», co stwarza dodatkowe możliwości podwyższania średniej”[23].

Warto dodać, że powyższe stanowisko jest zgodne ze zdaniem odrębnym do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Grzelak przeciwko Polsce[24]. W ocenie sędziego Davida Thóra Björgvinssona ewentualny pozytywny lub negatywny wpływ nieuczestniczenia w lekcjach religii lub etyki (a przez to nieotrzymania oceny) na średnią ocen jest kwestią czystych spekulacji. Jak dodał sędzia, ewentualna ocena danego ucznia za ten przedmiot zależałaby od jego wyników. Natomiast sama możliwość, że dobry wynik przyczyniłby się do podwyższenia średniej, nie może być wystarczającą podstawą do stwierdzenia różnicy w traktowaniu na podstawie art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Zdaniem doktryny prawa wyznaniowego, powyższe rozwiązanie jest słuszne, bowiem z jednej strony docenia wysiłek uczniów wybierających przedmioty fakultatywne. Po drugie, wliczanie oceny do średniej dotyczy nie tylko religii lub etyki, ale wszystkich przedmiotów nadobowiązkowych. A to zaś powinno być postrzegane właśnie w kategoriach równego traktowania przedmiotów szkolnych i sprawiedliwego wynagradzania pracy uczniów, a nie jako forma wywierania nacisku w kwestiach światopoglądowych[25]. Ponadto należy uwzględnić aspekt pedagogiczny wystawiania ocen z danego przedmiotu, który działa motywująco na ucznia wspierając tym samym jego rozwój. Natomiast pomijanie oceny z religii przy obliczaniu średniej może działać antywychowawczo[26]. Ocena z religii może również stanowić pomoc dla nadzoru pedagogicznego, który, dokonując ewaluacji procesu dydaktycznego, bada, czy nauczyciel religii wywiązuje się z ustalonych standardów oceniania i klasyfikowania[27].

Większość przedstawionych powyżej argumentów znajdzie zastosowanie także do wliczania do średniej ocen z przedmiotów nieobowiązkowych wybieranych w toku studiów wyższych (np. laboratoria, wykłady monograficzne). W przypadku tych zajęć pratyka ta nie jest w kwestionowana. Podstawowym uzasadnieniem w przypadku wykładów związanych z kierunkiem studiów pozostaje wynagrodzenie większej aktywności, dociekliwości i zaangażowania studenta. Praktyka ta ma działać także motywująco w obszarze decyzji o nabyciu ponadprogramowej wiedzy i kompetencji. Trudno nie odnieść wrażenia, że w przypadku postulatów usunięcia oceny z religii lub etyki ze świadectwa szkolnego czy niewliczania jej do średniej ocen mechanizm ten ma zostać odwrócony, w celu zniechęcenia uczniów do uczestnictwa w zajęciach kształtujących pożądane społecznie postawy moralne i etyczne[28].

 

Przedmiotowy system oceniania z religii

System oceniania z religii zawarto w „Zasadach oceniania osiągnięć edukacyjnych z religii rzymskokatolickiej w szkołach publicznych” z dnia 25 sierpnia 2008 r.[29] opracowanych m.in. na podstawie przepisów prawa powszechnego[30] oraz „Dyrektorium Kościoła katolickiego w Polsce” z 20 czerwca 2001 r.[31]

Zgodnie z p. 83 „Dyrektorium Kościoła Katolickiego w Polsce” „podstawą wystawiania oceny szkolnej w nauczaniu religii jest wiedza ucznia, jego umiejętności, a także aktywność, pilność i sumienność. Nie powinno się natomiast oceniać za udział w praktykach religijnych. Należy, bowiem przyjąć zasadę, obecną też w katechezie parafialnej przed 1990 rokiem, że życie religijne jest przedmiotem osądu sumienia dokonywanego wobec Boga”[32].

Zgodnie §2 ust. 2 „Zasad oceniania osiągnięć edukacyjnych z religii rzymskokatolickiej w szkołach publicznych”, ocenianie osiągnięć edukacyjnych ucznia z religii polega na rozpoznawaniu przez nauczyciela religii poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z „Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce” oraz realizowanego przez nauczyciela programu nauczania, uwzględniającego ten dokument. W tym samym dokumencie dodano, że ocenianiu nie podlegają praktyki religijne (§2 ust. 3), a ocenianie osiągnięć edukacyjnych uczniów z religii odbywa się w ramach oceniania wewnątrzszkolnego (§ 3 ust. 1).

W myśl postanowień omawianego dokumentu celem oceniania jest systematyczne informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych oraz o postępach w tym zakresie; udzielanie uczniowi pomocy w samodzielnym planowaniu jego rozwoju; motywowanie ucznia do dalszych postępów w nauce; dostarczenie rodzicom (prawnym opiekunom) i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach w nauce oraz o specjalnych uzdolnieniach ucznia oraz umożliwienie nauczycielom religii doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej (§ 3 ust. 2).

Zgodnie z § 5 ust. 1 oceny z religii są jawne dla ucznia i jego rodziców. Ponadto na wniosek ucznia lub jego rodziców nauczyciel religii uzasadnia ustaloną ocenę w sposób określony w statucie szkoły, a także udostępnia uczniowi lub jego rodzicom do wglądu ocenione pisemne prace kontrolne oraz inną dokumentację dotyczącą oceniania ucznia (§ 5 ust. 2-3). Analogicznie jak w §9 ust. 2 rozporządzenia MEN z 1992 r. ocena roczna z religii nie ma wpływu na promocję do klasy programowo wyższej ani na ukończenie szkoły (§10 ust. 2). Uczeń, który nie otrzymał oceny rocznej z religii lub uzyskał niedostateczną, powinien uzupełnić braki w następnym roku szkolnym, przy uwzględnieniu form i terminów ustalonych przez nauczyciela religii (§ 14 ust. 15).

Konkludując, powyższe wytyczne pozostają w zgodzie z treścią aktualnie obowiązującego rozporządzenia MEN z 2019 r., zgodnie z którym podstawą do wystawienia oceny jest poziom i postępy w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do odpowiednio wymagań i efektów kształcenia (§8). Natomiast takim kryterium zdecydowanie nie jest udział w praktykach religijnych.

 

Podsumowanie

Edukacja religijna w przedszkolach i szkołach publicznych stanowi emanację podstawowych praw człowieka, zwłaszcza prawa do wolności religijnej oraz prawa rodziców do nauczania i wychowania dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi. Jako równoprawny z innymi przedmiot szkolny religia podlega takiemu samemu ocenianiu jak pozostałe przedmioty szkolne. Co istotne, ocenianiu podlega poziom i opanowanie wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej i realizowanych w szkole programów nauczania uwzględniających tę podstawę, a nie to, czy uczeń spełnia praktyki religijne. Innymi słowy, kryteria oceny z przedmiotu, jakim jest religia (mimo swych odrębności metodologicznych), nie różnią się w zasadniczy sposób od pozostałych przedmiotów „niewyznaniowych”. Tak rozumiana ocena podlega wliczaniu do średniej (rocznej i końcowej), co nie stanowi przejawu dyskryminacji uczniów nie uczęszczających na religię. Mają oni bowiem możliwość podwyższenia swojej średniej poprzez udział albo w zajęciach z etyki, albo – w braku takiej woli – w jeszcze innych „dodatkowych zajęciach edukacyjnych”. Ponadto, choć religia jest przedmiotem do wyboru, to z chwilą złożenia stosownego oświadczenia przez rodziców lub pełnoletnich uczniów staje się jednak przedmiotem obowiązkowym. W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego nie ulega wątpliwości, że konsekwencją nauczania religii może być zamieszczanie ocen z religii na świadectwie szkolnym, a konsekwencją ocen z religii na świadectwie szkolnym może być także równoprawna z innymi przedmiotami nauczania możliwość wliczania ocen z religii lub etyki do średniej rocznej lub średniej końcowej.

 

 

Dr Kinga Szymańska - analityk Centrum Badań i Analiz Ordo Iuris

 

Łukasz Bernaciński - członek Zarządu Ordo Iuris