Jakie konsekwencje grożą uczniowi stosującemu przemoc rówieśniczą oraz jego rodzicom?

Przemoc rówieśnicza jest najczęstszą formą przemocy, jaka dotyka dzieci i młodzież. Ponieważ krzywdzicielami są osoby niepełnoletnie, niekiedy może pojawić się błędne przekonanie, że nie ponoszą one odpowiedzialności za swoje czyny. Tymczasem konsekwencje prawne, a także finansowe, z jakimi może spotkać się młody człowiek, mogą być bardzo dotkliwe. Stosowanie przemocy, nie tylko fizycznej, stanowi przejaw demoralizacji, która jest przesłanką do wszczęcia postępowania przed sądem rodzinnym.

 

Szkoła jest miejscem, w którym uczniowie, oprócz zdobywania wiedzy, wchodzą w relacje między sobą. Nawiązują się nowe znajomości, niekiedy przyjaźnie. Niestety w warunkach szkolnych często dochodzi do przemocy rówieśniczej. Może ona mieć formę przemocy fizycznej, jak i psychicznej, polegającej na wykluczeniu z grupy, ośmieszaniu, zastraszaniu, pomawianiu etc. Dodatkowo, w dzisiejszych czasach, powszechne jest zjawisko tzw. cyberprzemocy, dokonującej się za pośrednictwem Internetu (na portalach społecznościowych, komunikatorach, w tym w ramach grup dyskusyjnych). Jednym z jej przejawów jest upublicznianie (bez zgody i wiedzy danej osoby) jej zdjęć lub nagrań, co możliwe jest m.in. dzięki powszechnemu posiadaniu smartfonów, wyposażonych w kamery i aparaty fotograficzne oraz dostęp do Internetu.

 

Według danych UNICEF z 2018 r., połowa nastolatków na świecie doświadcza przemocy rówieśniczej w szkole i jej okolicach. Dlatego niezwykle istotne jest podejmowanie i wdrażanie działań, które pomogą zmniejszyć skalę występowania tego zjawiska.

 

Odpowiedzialność nieletnich za zachowania przemocowe

 

W przypadku przemocy rówieśniczej w szkołach, może pojawić się błędne przekonanie, że osoby, które nie osiągnęły pełnoletności, nie ponoszą odpowiedzialności za swoje czyny. Nic bardziej mylnego. Osoby niepełnoletnie mogą ponosić odpowiedzialność nawet na zasadach przewidzianych w Kodeksie karnym. Możliwość taka dotyczy sytuacji, w której doszło do popełnienia czynu zabronionego przez osobę po ukończeniu przez nią 17 lat. Z kolei w przypadku najpoważniejszych przestępstw i po spełnieniu określonych warunków, granica ta przesuwa już do 14 roku życia.

 

Niemniej, nieletni odpowiadają najczęściej na zasadach przewidzianych w ustawie z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (w.r.n.), która zastąpiła obowiązującą niemal przez 40 lat ustawę z dnia z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.

 

Zgodnie z art. 4 ust. 1 w.r.n., „każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności dopuszczenie się czynu zabronionego, naruszanie zasad współżycia społecznego, uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, używanie alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych, ich prekursorów, środków zastępczych lub nowych substancji psychoaktywnych (…), uprawianie nierządu, ma społeczny obowiązek odpowiednio przeciwdziałać temu, a przede wszystkim zawiadomić o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkołę, sąd rodzinny, Policję lub inny właściwy organ”.

 

Z przytoczonego przepisu wynika, że jedną z okoliczności świadczących o demoralizacji jest naruszenie zasad współżycia społecznego. Choć „zasady współżycia społecznego” są pojęciem szerokim i nieostrym, to jednak z pewnością można stwierdzić, że ich naruszeniem będą różnego rodzaju zachowania przemocowe, w tym również wspomniane we wstępie przykłady przemocy psychicznej oraz cyberprzemocy. Można tu wymienić w szczególności nagrywanie lub robienie zdjęć drugiej osobie i publikowanie ich w sieci celem jej zaszkodzenia, poniżenia czy ośmieszenia, zastraszanie, wyzywanie, wyszydzanie lub poniżanie i to z jakiejkolwiek przyczyny, wyciąganie na światło dzienne prywatnych spraw związanych z trudną sytuacją domową drugiej osoby etc.

 

Co grozi nieletniemu?

 

Okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego są podstawą do wszczęcia postępowania przed sądem rodzinnym. Postępowanie takie może być wszczęte już wobec osób, które ukończyły 10 lat. Sąd, po zbadaniu sprawy, może uznać za zasadne zastosowanie środków wychowawczych wobec nieletniego, środka leczniczego w postaci umieszczenia w zakładzie leczniczym, w którym są udzielane nieletnim świadczenia zdrowotne z zakresu opieki psychiatrycznej lub leczenia uzależnień, a w najpoważniejszych przypadkach – środka poprawczego poprzez umieszczenie w zakładzie poprawczym (art. 6 i nast. w.r.n.).

 

Do środków wychowawczych, art. 7 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich zalicza m.in. następujące:

1) upomnienie przez sąd w jego orzeczeniu;

2) zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części, do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, do wykonania prac społecznych, do przeproszenia pokrzywdzonego, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, do powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób;

3) nadzór odpowiedzialny rodziców albo opiekuna nieletniego (taki nadzór, jak stanowi art. 154 ust. 1 w.r.n., wiąże się z obowiązkiem składania sądowi rodzinnemu okresowych sprawozdań z zachowania się nieletniego);

4) nadzór organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej, której celem statutowym jest praca z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, zapobieganie demoralizacji nieletnich lub pomoc w readaptacji społecznej nieletnich, pracodawcy albo osoby godnej zaufania udzielających poręczenia za nieletniego;

5) nadzór kuratora sądowego;

6) skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej, w tym organizacji pozarządowej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;

7) zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju;

8) przepadek przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego, przepadek przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego (…) (nie można zatem wykluczyć orzeczenia przez sąd przepadku smartfona, którym bez wiedzy i zgody osoby trzeciej nagrywano ją lub wykonano zdjęcie oraz udostępniono materiał w sieci);

9) umieszczenie w rodzinie zastępczej zawodowej specjalistycznej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim, zwanej dalej "rodziną zastępczą zawodową;

10) umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym;

11) umieszczenie w okręgowym ośrodku wychowawczym.

 

Czy rodzic ucznia dopuszczającego się przemocy może ponieść konsekwencje?

 

Niezależnie od wymienionych wyżej środków, stanowiących bezpośrednią dolegliwość względem małoletniego, sąd rodzinny może nałożyć określone obowiązki na jego rodziców. Wśród nich ustawa wymienia m.in. ścisłą współpracę ze szkołą, z poradnią psychologiczno-pedagogiczną (pod rygorem nałożenia kary pieniężnej w wysokości do 3 tys. zł, która może być ponawiana), ale także obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez nieletniego lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

 

Zachowania przemocowe ucznia mogą zatem skutkować realnymi konsekwencjami finansowymi nie tylko dla niego, ale również jego rodziców. Należy zwrócić uwagę, że o ile obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez nieletniego polega na rekompensacie szkody materialnej (np. zwrot równowartości za zniszczone ubranie, materiały szkolne, telefon, ale także medykamenty i koszty leczenia związane z rozstrojem zdrowia, w tym również zdrowia psychicznego), o tyle obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę dotyczy rekompensaty za szkodę niemajątkową (krzywdę), jaka może wynikać ze stosowania przemocy psychicznej. Jak wskazuje J. Gudowski w komentarzu do art. 445 Kodeksu cywilnego (wyd. WKP, 2018), jako krzywdę można zakwalifikować poczucie dyskomfortu psychicznego, nieszczęścia, cierpienia, lęku, bólu, odrzucenia, co może przejawiać pogorszeniem relacji rodzinnych, towarzyskich, pozbawieniem możliwości odczuwania przyjemności etc.

 

Do konsekwencji finansowych, związanych ze stosowaniem przemocy, dochodzą koszty postępowania sądowego, którymi sąd obciąża rodziców nieletniego lub inne osoby zobowiązane do jego alimentacji bądź też samego nieletniego.

 

Znaczenie świadomości odpowiedzialności za własne zachowania

 

Wśród rozwiązań, które można wdrożyć w celu przeciwdziałania przemocy rówieśniczej w szkołach, warto pamiętać o uświadamianiu uczniów i ich rodziców o konsekwencjach jakie mogą się wiązać z jej stosowaniem oraz o zachowaniach, które kwalifikują się jako przemoc. W tym celu można zorganizować (nieodpłatnie) spotkanie z udziałem adwokata lub radcy prawnego, np. delegowanego przez organizację zapewniającą obsługę punktów nieodpłatnej pomocy prawnej w danym powiecie, lub zaprosić w tym celu do szkoły funkcjonariusza policji.

 

Sięgając do doktryny prawa karnego i nauki o karze dowiemy się, że jedną z podstawowych funkcji, jaką pełni kara, jest zapobieganie poprzez odstraszanie, czyli funkcja prewencyjna. Aby jednak zagrożenie karą spełniało swoją rolę, musi być ono podane do publicznej wiadomości, tak by adresaci danej normy, byli świadomi jej obowiązywania i konsekwencji z niej wynikających.

 

R.pr. Marek Puzio, starszy analityk w Centrum Badań i Analiz Instytutu Ordo Iuris