Przeniesienie nauczania religii ze szkół do salek katechetycznych – analiza prawna

Data publikacji: 20.11.2023

Główne tezy

· Konstytucyjne prawo do nauczania religii oraz do korzystania z takiego nauczania jest ściśle powiązane z wolnością sumienia i religii oraz prawem rodziców do wychowania swoich dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami.

· W państwach członkowskich Unii Europejskiej panuje przekonanie, że religia stanowi istotny element kulturowego dziedzictwa Europy i powinna być nauczana w szkołach. Jedynie w czterech państwach edukacja religijna odbywa się poza szkołami.

· Postulowane w Polsce przez ugrupowania lewicowe wycofanie religii ze szkół jest niemożliwe bez zmiany Konstytucji RP i rewizji Konkordatu.

Wprowadzenie

Kwestia przeniesienia nauczania religii do salek katechetycznych stała się obecnie istotnym tematem w publicznym dyskursie, zwłaszcza w kontekście niedawnej uchwały rady powiatu tarnowskiego. Decyzja ta wzbudziła duże emocje w przestrzeni medialnej i stała się przedmiotem licznych debat i dyskusji. Zwolennicy tego rozwiązania posuwają się w swych wypowiedziach jeszcze dalej postulując całkowite usunięcie religii ze szkół i finansowanie jej nauczania w całości przez Kościół. I choć takie pomysły wpisują się w aktualny powyborczy klimat polityczny, w którym dominują antychrześcijańskie tendencje, to stoją jednak w sprzeczności do obowiązującego prawa, zarówno na poziomie państwowym jak i międzynarodowym.

1. Prawo do wolności sumienia i wyznania

Prawo do nauczania religii ściśle wiąże się z wolnością sumienia i wyznania, co znajduje swoje odzwierciedlenie zarówno na poziomie prawa międzynarodowego, unijnego jak i w systemach prawnych poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Na poziomie międzynarodowym, wolność myśli, sumienia i wyznania została zagwarantowana w art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r.[1], art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.[2] oraz w art. 14 Konwencji o prawach dziecka z 1989 r.[3]. Ponadto, odniesienia do wolności religijnej można odnaleźć w art. 1 Deklaracji Zgromadzenia Ogólnego ONZ o eliminacji wszystkich form nietolerancji i dyskryminacji na podstawie religii lub przekonań z 1981 r.[4].

Wątek wolności religijnej, a nawet szerzej – nawiązanie do wartości chrześcijańskich odnajdujemy także w koncepcjach zjednoczeniowych głównych architektów przyszłej Unii Europejskiej[5]. Jak zauważał np. św. Jan Paweł II[6], takie postacie jak Jean Monnet, Robert Schuman, Alcide de Gasperi, Altiero Spinelli, Konrad Adenauer, Winston Churchill, czy Pauli Henri Spaak, nawiązywały do pozytywnych inspiracji płynących z historii oraz do tradycji greckiej, rzymskiej oraz chrześcijańskiej[7]. Omawiani politycy choć wywodzili się z pogranicza trzech kultur: romańskiej, łacińskiej i niemieckiej, podzielali światopogląd chrześcijański, a w swoich krajach byli członkami partii chadeckich[8]. Odrzucali nacjonalizm i szowinizm, przyszłość widzieli w harmonijnym rozwoju i współpracy państw europejskich. Rozumieli bowiem, że powodem działań integracyjnych są nie tylko czynniki gospodarcze, ale także klęska moralna, jaką poniosła Europa podczas II wojny światowej. Z tego też względu procesy integracyjne w Europie zapoczątkowali zwolennicy jej budowania w oparciu o wartości chrześcijańskie mając na uwadze przede wszystkim godność człowieka. Z takich inspiracji moralnych i duchowych narodziła się Karta Praw Podstawowych, w której to umieszczono w art. 10 prawo do wolności myśli, sumienia i religii[9]. Warto zaznaczyć, że uregulowania prawne zawarte w omawianym dokumencie nie są czymś zupełnie nowym, bowiem znajdują swoje odzwierciedlenie także w art. 9 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności[10], który gwarantuje wolność myśli, sumienia i wyznania, obejmując m.in. wolność nauczania[11]. Należy zaznaczyć, że art. 9 pozostaje ściśle powiązany z art. 2 Protokołu nr 1 do tej samej Konwencji, w myśl którego państwo uznaje prawo rodziców do wychowania i nauczania swoich dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi.

1. Nauczanie religii w wybranych państwach UE

Kwestie związane z nauczaniem religii uregulowane zostały z poszanowaniem kontekstu kulturowego i prawno-ustrojowego danego państwa. Uregulowania prawne w poszczególnych państwach Europy, każde na swój sposób, miały na celu zachowanie równowagi w relacjach między kościołem a państwem oraz między religią a prawem z poszanowaniem historycznych uwarunkowań. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że tylko w czterech krajach UE religia jest nauczana wyłącznie przez wspólnoty wyznaniowe poza szkołami publicznymi. W pozostałych państwach uznano, że religia z racji, iż stanowi istotny element kulturowego dziedzictwa Europy, powinna być nauczana w szkołach[12].

Zasadniczo można podzielić państwa UE na dwa rodzaje. Pierwsze z nich to państwa, w których nauka religii stanowi część państwowego systemu oświaty, czy to w formie dobrowolnej czy obowiązkowej i jest finansowana ze środków publicznych. Przykładowo w Grecji[13] i Danii[14] istnieją kościoły narodowe a regulacje dotyczące nauczania religii zostały wprowadzone na poziomie konstytucyjnym. Obowiązujące przepisy przewidują wsparcie finansowe dla kościołów narodowych. W myśl obowiązującej konstytucji w Grecji oświata została uznana za misję państwa, która obejmuje m.in. rozwój świadomości religijnej uczniów (art. 16 ust. 2). W szkołach podstawowych i średnich zajęcia z religii są obowiązkowe[15]. W duńskich szkołach podstawowych obowiązkową częścią programu nauczania jest przedmiot „wiedza o chrześcijaństwie”. Nauczanie obejmuje historię chrześcijaństwa w Europie i Danii, reformację oraz relacje między państwem a kościołem. Istotnym elementem zajęć jest również zapoznanie uczniów z podstawowymi wartościami duńskiej kultury w oparciu o Biblię. W klasach wyższych uczniowie zapoznają się z innymi religiami i różnymi formami filozofii życia, w tym z islamem. W gimnazjach i liceach religia jest przedmiotem obowiązkowym, przy czym nacisk kładzie się na religię w szerszym znaczeniu, a nie przede wszystkim na chrześcijaństwo. Zgodnie z duńskim prawem dziecko może być zwolnione z uczęszczania na zajęcia na wniosek rodziców, a także na swój wniosek po ukończeniu 15. roku życia[16].

W państwach świeckich, w których nie ma kościołów narodowych, obowiązuje zasada separacji państwa od kościoła. W tym obszarze również można wyróżnić dwa główne modele kształtowania się relacji państwo - kościół: separację otwartą i radykalną.

W państwach z wypracowanym modelem separacji otwartej (np. Niemcy[17], Włochy, Hiszpania, Polska, Słowacja), nauczanie religii jest zagwarantowane na poziomie konstytucji, a kościoły i inne związki wyznaniowe cieszą się autonomią. W niektórych przypadkach dodatkowo relacje te zostały uregulowane na poziomie umów międzynarodowych (konkordatów).

W Niemczech na poziomie konstytucyjnym ustalono, że religia w szkołach publicznych stanowi część programu nauczania w szkołach publicznych (art. 7 ust. 3). Edukacja religijna prowadzona jest zgodnie z wytycznymi danej wspólnoty religijnej. Szkoła publiczna ma obowiązek zapewnić edukację religijną po osiągnięciu minimalnej liczby uczniów tego samego wyznania (zwykle 6-8 osób)[18].

Wspomniana norma konstytucyjna nie ma charakteru bezwzględnego. W art. 141 przewidziano wyjątek, w myśl którego art. 7 ust. 3 nie ma zastosowania do landu, w którym w dniu 1 stycznia 1949 r. nauka religii podlegała innemu reżimowi prawnemu. W szczególności dotyczy to sytuacji, w której nie zapewniano nauczania religii jako przedmiotu stałego w szkołach publicznych. Zasada ta została pierwotnie zawarta w niemieckiej konstytucji, aby uwzględnić specyfikę regionalną obowiązującą wówczas w Bremie i Berlinie. Dlatego omawiany artykuł jest znany jako tzw. klauzula bremeńska[19]. W Berlinie od 2006 r. nauka religii jest prowadzona jedynie jako fakultatywny kurs pozalekcyjny, ale uczniowie muszą uczęszczać na zajęcia LER – Lebensgestaltung-Ethik-Religionskunde, na których uczą się etyki oraz komparatystyki religijnej[20].

Na Słowacji kwestie relacji państwo – kościół zostały określone zarówno na poziomie konstytucji (preambuła, art. 1 ust. 1 oraz art. 24 ust. 1-4), jak w konkordacie z 24 listopada 2000 r., w którym przewidziano podpisanie umów parcjalnych w niektórych kwestiach (sprawy dotyczące szkolnictwa i nauczania religii zostały uregulowane w umowie z 13 maja 2004 r.). Państwo wspiera kościół poprzez środki z budżetu państwa oraz dotacje celowe a także zapewniając zwolnienia i ulgi w podatkach i opłatach[21].

W Hiszpanii, nauczanie religii w szkołach zostało zagwarantowane również na poziomie konstytucyjnym (art. 27)[22] oraz w umowie parcjalnej z 3 stycznia 1979 r.[23]. W szkołach publicznych nauczyciele religii wyznaczani są przez diecezje katolickie, a opłacani są przez państwo. Zajęcia z religii mają charakter fakultatywny i dobrowolny[24]. Podobny system został stworzony dla nauczycieli islamu oraz ewangelików, choć zajęcia z tych religii prowadzone są wtedy, gdy znajdzie się więcej niż dziewięciu uczniów[25]. Stopień z religii nie wpływa na promocję do następnej klasy ani na przydzielanie stypendiów. Prywatne szkoły katolickie są finansowane przez państwo, jeśli spełnią określone rygory programowe[26].

W przypadku Włoch status Kościoła katolickiego zmienił konkordat ze Stolicą Apostolską zawarty 18 lutego 1984 r.[27]. Państwo ponosi cały ciężar finansowania religii katolickiej w szkołach i przedszkolach. Udział w katechizacji szkolnej ma charakter dobrowolny[28].

Nieco inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku państw z wypracowanym modelem separacji radykalnej. Przykład stanowi Francja, w której Kościół katolicki nie otrzymuje państwowych dotacji, a nauczanie religii odbywa się poza szkołą, głównie w ramach katechezy parafialnej[29]. Nie oznacza to jednak swego rodzaju rugowania religii. Państwo musi podjąć wszelkie odpowiednie środki, aby zapewnić uczniom szkół państwowych realizację wolności wyznania i nauczanie religii. Jednakże warunki realizacji edukacji religijnej są na terytorium Francji zróżnicowane. Obowiązujące przepisy co do zasady czynią edukację religijną sprawą prywatną wynikającą z wolnego wyboru rodziców, ale nie mają one zastosowania w trzech departamentach: Dolny Ren, Górny Ren i Mozela[30]. Na ich terytorium istnieje w szkołach obowiązkowe nauczanie religii dla katolików, protestantów i wyznawców judaizmu[31].

Oprócz wymienionych wyżej wyjątków we Francji kościołom nie przyznaje się publiczno-prawnej podmiotowości, a ich status zależy od decyzji władzy świeckiej[32]. Zgodnie z art. 18 i 19 ustawy z 1905 r. związki wyznaniowe mają obowiązek mieć charakter wyłącznie kultowy. Uznanie statusu związku wyznaniowego, wraz ze wszystkimi korzyściami, jakie ten status daje (np. prawo do korzystania ze zwolnień i obniżek podatków), należy do obowiązków administracji. Rada Stanu określa trzy warunki, aby uzyskać status stowarzyszenia religijnego. Po pierwsze, stowarzyszenie musi reprezentować wspólnotę wyznaniową odwołującą się do celu nadprzyrodzonego. Ponadto celem stowarzyszenia musi być wyłącznie działalność religijna, która nie narusza porządku publicznego[33].

1. Nauczanie religii w Polsce

Relacje między państwem a podmiotami konfesyjnymi w Polsce zostały uregulowane w Konstytucji z 1997 r. Przede wszystkim, przedstawiciele nauki prawa wskazują na preambułę, która zawiera zasadę pomocniczości oraz na art. 1, art. 2 i art. 5, stanowiące fundamenty porządku konstytucyjnego[34]. Dodatkowo w ustawie zasadniczej na mocy art. 25 ustalono zasady relacji między państwem a kościołem i innymi związkami wyznaniowymi. Przepis ten wraz z art. 53 ustawy zasadniczej dotyczącym prawa do wolności religijnej w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym stanowią gwarancję poszanowania tego prawa. W kontekście respektowania prawa do nauczania religii w szkołach publicznych nie można zapomnieć również o art. 48 ust. 1 Konstytucji, który gwarantuje rodzicom prawo do religijnego wychowania dzieci[35].

Konstytucja w art. 25 ust. 5 precyzyjnie określa dwie formy regulowania wzajemnych relacji między państwem a wspólnotami religijnymi[36]. W przypadku Kościoła katolickiego, regulacje te wynikają zarówno z umowy międzynarodowej (konkordatu)[37] jak i z ustaw[38]. W odniesieniu do pozostałych kościołów i innych związków wyznaniowych, regulacje te opierają się na ustawach[39] (wcześniej wymagane jest podpisanie umowy z rządem). Różnica między tymi dwoma formami dotyczy przede wszystkim charakteru aktu prawnego, a nie jego treści. Innymi słowy, regulacje te nie różnią się w kwestii praw przysługujących podmiotom konfesyjnym różnych denominacji[40].

W ten sposób Konstytucja, w połączeniu z innymi źródłami prawa w tym umową ze Stolicą Apostolską (art. 12), ustawą z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (art. 20)[41] oraz ustawą z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (art. 12)[42] i aktami do niej wykonawczymi, tworzy kompleksowy system regulacji stosunków między państwem a podmiotami konfesyjnymi w Polsce. Jego przejawem, jest poszanowanie w polskim porządku prawnym praw podmiotów konfesyjnych do nauczania religii w szkołach publicznych. O to bowiem w myśl art. 12 ust. 1 ustawy o systemie oświaty publiczne przedszkola i szkoły podstawowe organizują naukę religii na życzenie rodziców, bądź samych uczniów po osiągnięciu przez nich pełnoletności[43]. Mamy tu więc do czynienia z pełną dobrowolnością w zakresie uczestnictwa (lub nieuczestniczenia) w zajęciach religii.

Warunki i sposób wykonywania przez szkoły zadań określonych w art. 12 ust. 1 określone zostały w drodze rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 1992 r. (znowelizowanego w 2017 r.)[44]. Zgodnie z jego postanowieniami w przedszkolach zajęcia religii uwzględnia się w ramowym rozkładzie dnia. W myśl zasady ogólnej, w szkołach zajęcia religii i etyki uwzględnia się w tygodniowym rozkładzie zajęć (§1 ust. 1a). Przedszkole i szkoła mają obowiązek zorganizowania lekcji religii dla grupy nie mniejszej niż siedmiu uczniów danej klasy lub oddziału (wychowanków grupy przedszkolnej). Dla mniejszej liczby uczniów w klasie lub oddziale (wychowanków w grupie) lekcje religii w przedszkolu lub szkole powinny być organizowane w grupie międzyoddziałowej lub międzyklasowej (§2 ust. 1). Jeżeli w przedszkolu lub szkole na naukę religii danego wyznania lub wyznań wspólnie nauczających zgłosi się mniej niż siedmiu uczniów (wychowanków), organ prowadzący przedszkole lub szkołę, w porozumieniu z właściwym kościołem lub związkiem wyznaniowym, organizuje naukę religii w grupie międzyszkolnej lub w pozaszkolnym (pozaprzedszkolnym) punkcie katechetycznym (§2 ust. 2)[45].

Omawiane rozporządzenie przewiduje również wyjątek od zasady ogólnej. Otóż w szczególnie uzasadnionych przypadkach organ prowadzący przedszkole lub szkołę, w ramach posiadanych środków, może - na wniosek kościoła lub związku wyznaniowego - zorganizować nauczanie religii danego wyznania w sposób odmienny niż określony w ust. 1-3. (§2 ust. 4)[46].

1. Przeniesienie lekcji religii do salki katechetycznej – przykład Wojnicza

W październiku br. rada powiatu tarnowskiego podjęła uchwałę o przeniesieniu do salki katechetycznej zajęć religii organizowanych w Zespole Szkół Licealnych i Technicznych w Wojniczu. W uzasadnieniu jakie rada powiatu podała w oficjalnym komunikacie twierdzono, że zmiana miejsca lekcji religii wynika z konieczności takiej organizacji zajęć, aby dzieci nie uczyły się na dwie zmiany. Okazało się bowiem, że w roku szkolnym 2023/2024 przyjęto tak dużo uczniów, że w szkole nie ma wystarczającej ilości sal lekcyjnych, aby móc w niej zorganizować wszystkie zajęcia. W konsekwencji, dyrekcja szkoły, po uzgodnieniu z proboszczem miejscowej parafii św. Wawrzyńca w Wojniczu zaproponowała, aby lekcje religii przenieść do znajdującej się w pobliżu wojnickiej kolegiaty sali katechetycznej. Proboszcz udostępnił pomieszczenie nieodpłatnie[47].

Odnosząc się do uchwały rady powiatu tarnowskiego należy zauważyć, że zastosowanie ma tu omówiony w poprzednich akapitach §2 rozporządzenia z 1992 r. Rozwiązanie w nim zaproponowane należy jednak stosować w drodze wyjątku od zasady generalnej jaką stanowi wynikający z art. 12 Konkordatu obowiązek organizowania przez państwo lekcji religii w szkołach publicznych.

Bez wątpienia troskę o dobro dzieci i higienę ich nauki należy uznać za chwalebną. Jednak w świetle aktualnej antychrześcijańskiej propagandy uchwała rady jawi się jako swego rodzaju wyłom w powszechnie stosowanej praktyce. Jak podkreślają radni i dyrekcja szkoły, pod względem formalno-prawnym nie zmieniło się nic poza samym miejscem prowadzenia zajęć. Mając jednak na uwadze szerszy kontekst rozwiązanie, które zastosowano, może zostać wykorzystane jako precedens przywoływany w kontekście całkowitego usunięcia religii ze szkół. Powyższe obawy potwierdzają wpisy w mediach społecznościowych, w których gloryfikuje się wręcz antykatolickie postawy a „mowa nienawiści” przebija z większości wypowiedzi forumowiczów.

1. Podsumowanie

Obecność edukacji religijnej w systemie szkolnictwa stanowi obecnie przedmiot refleksji w Europie. Zwolennicy wycofania zajęć religii ze szkół, a nawet szerzej – całkowitej jej eliminacji z przestrzeni publicznej podnoszą, że są to działania zgodne z oczekiwaniami UE. Wydaje się, że nic bardziej mylnego nie można głosić. Na poziomie UE na temat edukacji religijnej wypowiedziano się jedynie w Karcie Praw Podstawowych i to w kontekście wolności religijnej, a na forum Trybunału Sprawiedliwości nie poruszano szczegółowo tego zagadnienia[48]. Dopiero w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka odnajdujemy stanowisko zgodnie, z którym państwa mają pozytywny obowiązek zapewnienia edukacji religijnej na poziomie szkół publicznych. Co więcej rodzice nie mogą żądać usunięcia z programu nauczania religii ponieważ stanowiło by to uzasadnienie do wysuwania przez nich podobnych żądań wobec innych przedmiotów w różny sposób powiązanych np. z filozofią czy kształtowaniem przekonań. W ocenie Trybunału prawo rodziców do wyboru dla swoich dzieci edukacji religijnej i moralnej zgodnej z ich przekonaniami nie może powodować, że na skutek ich decyzji dzieci będą dorastać w niewiedzy na tematy religijne czy filozoficzne[49]. Również sama Rada Europy zachęca państwa członkowskie do promowania edukacji religijnej jako wyrazu wolności sumienia łącząc tym samym indywidualną wolność religii, myśli i sumienia z edukacją religijną[50].

Analizując rozwiązania systemowe w tym zakresie w państwach członkowskich można zauważyć, że wolność wyznania to zasada, która wpływa na miejsce edukacji religijnej w ich systemach edukacyjnych. W konsekwencji w większości państw europejskich edukacja religijna odbywa się w szkołach publicznych, finansowana jest z budżetu państwa i może mieć charakter obowiązkowych lub fakultatywnych zajęć. Rezygnacja z uczęszczania na lekcje religii w przeważającej większości państw zależy od zgody rodziców i/lub dzieci po osiągnięciu przez nie określonego wieku. Przyjęte rozwiązania wynikają w głównej mierze z przekonania państw członkowskich, że religia jako nośnik wartości przyczynia się do prawidłowej formacji moralnej dzieci.

Aktualna sytuacja w Polsce stoi w sprzeczności z tymi poglądami. Od strony prawnej kwestia usunięcia ze szkół lekcji religii choć z pewnością jest medialna, nie może nastąpić bez zmian na poziomie konstytucyjnym i międzynarodowym. Niewielu z wypowiadających się w przestrzeni publicznej ekspertów zauważa, że decyzja w tej sprawie należy nie do władz szkoły, gminy czy władz kurialnych, ale do Parlamentu, Prezydenta RP oraz Stolicy Apostolskiej. W kontekście regulacji konstytucyjnych istotne są bowiem przepisy art. 77-81 Konstytucji, które określają środki ochrony wolności i praw, a także katalog źródeł prawa, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji prawnej umów międzynarodowych i ustaw. W związku z tym na uwagę zasługuje art. 89 §1 Konstytucji, z którego wynika, że zarówno ratyfikacja umowy międzynarodowej (a taką z pewnością jest konkordat) jak i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. Taka umowa – na mocy art. 91 Konstytucji stanowi, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, część polskiego porządku prawnego i jest stosowana wprost. Ponadto ma ona pierwszeństwo przed ustawą, jeśli tej ostatniej nie da się pogodzić z umową (§2). W konsekwencji, jeśli miałoby nastąpić wycofanie nauczania religii ze szkół wymagałoby to zmiany/wypowiedzenia umowy międzynarodowej jaką jest Konkordat z 1993 r. poprzedzonej zgodą wyrażoną w ustawie. Konkludując, decyzja o wycofaniu nauczania religii ze szkół podjęta na podstawie jakiegokolwiek innego aktu prawnego nie miałaby mocy prawnej. Co więcej stanowiłaby również naruszenie obowiązującej umowy międzynarodowej.

Dr Kinga Szymańska – analityk Centrum Badań i Analiz Ordo Iuris

[1]Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r., w: S. Bieleń, Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, Warszawa 1998, s. 159: „Każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary oraz swobodę głoszenia swego wyznania lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i przestrzeganie obyczajów”.

[2]Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 r., w: S. Bieleń, Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, Warszawa 1998, s. 167: „1.Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekonań według własnego wyboru oraz do uzewnętrzniania indywidualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. 2. Nikt nie może podlegać przymusowi, który stanowiłby zamach na jego wolność posiadania lub przyjmowania wyznania albo przekonań według własnego wyboru. 3. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób. 4. Państwa Strony niniejszego Paktu zobowiązują się do poszanowania wolności rodziców lub w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych do zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego zgodnie z własnymi przekonaniami”.

[3]Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1989 r. (Dz. U. 1991, nr 120, poz. 526): „1. Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka do swobody myśli, sumienia i wyznania. 2. Państwa-Strony będą respektowały prawa i obowiązki rodziców lub w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych odnośnie do ukierunkowania dziecka w korzystaniu z jego prawa w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka. 3. Swoboda wyrażania wyznawanej religii lub przekonań może podlegać tylko takim ograniczeniom, które są przewidziane prawem i są konieczne do ochrony bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego, zdrowia lub moralności społecznej bądź podstawowych praw i wolności innych osób”.

[4]Deklaracja o eliminacji wszystkich form nietolerancji i dyskryminacji na podstawie religii lub przekonań z 25 listopada 1981 r., w: Prawo wyznaniowe. Wybór źródeł, K. Warchałowski, Warszawa 2000, s. 46-47: „1. Każda osoba będzie miała prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to będzie obejmowało wolność wyznawania religii bądź jakichkolwiek przekonań według własnego wyboru, jak również wolność manifestowania swojej religii lub przekonań - indywidualnie lub we wspólnocie z innymi, publicznie lub prywatnie - w modlitwie, obrzędach, praktykach i nauczaniu. 2. Nikt nie będzie podlegać przymusowi, który naruszałby jego wolność wyznawania religii lub przekonań według własnego wyboru. 3. Wolność manifestowania czyjejś religii lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, jakie są przewidziane prawem i konieczne w demokratycznym społeczeństwie dla ochrony bezpieczeństwa, porządku, zdrowia lub moralności publicznej, albo podstawowych praw i wolności innych osób”.

[5]J. Siewierski Tożsamość europejska jako problem historii i współczesności, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace 14(2013) nr 2, s. 27.

[6]Jan Paweł II, Przemówienie w siedzibie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Bruksela, 20 maja 1985 r. w: Europa drogą Kościoła. Jan Paweł II o Europie i europejskości, S. Sowiński, R. Zenderowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 2003, s. 209-210.

[7]A. Chodubski, Wartości cywilizacji współczesnej a unifikacja i dezintegracja Europy, w: Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, red. B. Fijałkowska, A. Żukowski, Warszawa 2002, s. 16-30; A. Chodubski, Wartości globalne kultury europejskiej, w: Kultura polska w zintegrowanej Europie – szanse czy zagrożenia, red. R. Rybiński, Toruń 2003, s. 10-38.

[8]A. Chodubski, Integracja Europy w wizji politycznej „ojców założycieli” i Jana Pawła II, Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość 11(2014), s. 179.

[9]Karta Praw Podstawowych (Dz. U. UE 2016 C 202), s. 395: „1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach. 2. Uznaje się prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa”. Szerzej na ten temat: D. Kornobis-Romanowska, Znaczenie prawne Karty Praw Podstawowych, Kwartalnik Prawa Publicznego 3(2003) nr 3, s. 186; J. Menkes, Karta Praw Podstawowych UE a Konstytucja dla Europy, Studia Europejskie 5(2001) nr 2, s. 36; S. Hambura, M. Muszyński, Karta Praw Podstawowych z komentarzem, Dokumenty Europejskie, t. III, Bielsko-Biała 2001, s. 225; R. Wieruszewski, Rola i znaczenie Karty Unii Europejskiej dla ochrony praw człowieka, Przegląd Sejmowy 16(2008) nr 2, s. 52-53; O. de Schutter, The genesis of the EU Fundamental Right Agency. Why a think tank rather than a monitoring body, w: Human Rights Law and Evidence-Based Policy: The Impact of the EU Fundamental Rights Agency, red. R. Byrne, H. Entzinger, New York 2019, e-book bez stron; A. Wyrozumska, Inkorporacja Karty do UE: status Karty w prawie UE. Zakres obowiązywania i stosowania, główne problemy interpretacyjne z uwzględnieniem stanowiska polskiego, w: Ochrona w Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2008, s. 83-84; M. Muszyński, Polska Karta Praw Podstawowych po Traktacie lizbońskim. Charakter prawny i granice związania, Przegląd Sejmowy 17(2009) nr 1, s. 59; R. McCrea, Article 10-Right to Freedom of Thought, Conscience and Religion, w: The UE Charter of Fundamental Rights. A Commentary, red. S. Peers, T. Hervey, J. Kenner, A. Ward, Oxford-Portland 2014, s. 299.

[10]Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r., w: S. Bieleń, Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, Warszawa 1998, s. 190-191: „1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. 2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”.

[11]Ł. Bojarski, D. Schindlauer, K. Wladasch, The European Charter of Fundamental Rights as a Living Instrument, Rome-Warsaw-Vienna 2014, s. 35.

[12]Szerzej na ten temat: M. Olszówka, Ł. Bernaciński, Konieczność nadania lekcjom etyki właściwego miejsca w programie nauczania, https://ordoiuris.pl/wolnosc-religii-w-szkole/koniecznosc-nadania-lekcjom-etyki-wlasciwego-miejsca-w-programie-nauczania (dostęp: 16.11.2023)

[13]Konstytucja Grecji z 9 czerwca 1975 r., tłum. G. Ulicka, W. Ulicki, B. Zdaniuk, N. Ciesielczyk, w: Konstytucje państw Unii Europejskiej, red. W. Staśkiewicz, Warszawa 2011, s. 299.

[14]Konstytucja Królestwa Danii z 5 czerwca 1953 r., tłum. M. Grzybowski, w: Konstytucje państw Unii Europejskiej, …, s. 215.

[15]L. Papadopoulou, State and church in Greece, w: State and Church in the European Union, G. Robbers (red.), Baden-Baden 2019, s. 184.

[16]N.V. Vinding, State and church in Denmark, w: State and Church in the European Union, G. Robbers (red.), Baden-Baden 2019, s. 96-97.

[17]Ustawa Zasadnicza dla Republiki Federalnej Niemiec z dnia 23 maja 1949 r., tłum. A.M. Sadowski, E. Haase-Nowocień, https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80205000.pdf (dostęp: 2.11.2023): „Postanowienia art. 136, 137, 138, 139 i 141 konstytucji niemieckiej z dnia 11 sierpnia 1919 r. są integralną częścią niniejszej Ustawy Zasadniczej.”; M. Kosek, Konstytucyjne zasady niemieckiego prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Materiały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny 14-16 stycznia 2003), red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s. 103-114; N.M. Tończyk, Konstytucja Republiki Weimarskiej z 11 sierpnia 1919 roku jako demokratyczna podstawa prawna totalitarnego państwa, Studia Iuridica Toruniensia 14(2014), s. 386.

[18]G. Robbers, State and Church in Germany w: State and Church in the European Union, G. Robbers (red.), Baden-Baden 2019, s. 116.

[19]F. Wittmer, C. Waldhoff, Religious Education in Germany in Light of Religious Diversity: Constitutional Requirements for Religious Education, German Law Journal 20(2019) nr 7, s. 1056.

[20]A. Barb, The New Politics of Religious Education in the United States and Germany, German Law Journal, 20(2019) nr 7, s. 1041.

[21]Konstytucja Republiki Słowackiej z 1 września 1992 r. z późniejszymi zmianami, ostatnia z 23 lutego 2001 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/slowacja.html (dostęp: 2.11.2023); Základná zmluva medzi Svätou Stolicou a Slovenskou Republikou, http://spcp.prf.cuni.cz/dokument/kon-sr.htm (dostęp: 2.11.2023); Zmluva medzi Svätou stolicou a Slovenskou republikou o duchovnej službe katolíckym veriacim v ozbrojených silách a ozbrojených zboroch Slovenskej republiky, http://spcp.prf.cuni.cz/dokument/sr-smlarm.htm (dostęp: 2.11.2023); Zmluva medzi Slovenskou Republikou a Svätou stolicou o katolíckej výchove a vzdelavaní, https://kbs.sk/obsah/sekcia/h/cirkev/p/apostolska-nunciatura/c/zmluva-medzi-sr-a-svatou-stolicou-o-katolickej-vychove-a-vzdelavani (dostęp: 2.11.2023); Základná zmluva medzi Svätou Stolicou a Slovenskou Republikou, http://spcp.prf.cuni.cz/dokument/kon-sr.htm (dostęp: 2.11.2023); Zákon č. 370/2019 o finančnej podpore činnosti cirkví a náboženských spoločností, https://www.zakonypreludi.sk/zz/2019-370 (dostęp: 2.11.2023); Zákon č. 308/1991 o slobode náboženskej viery a postavení cirkví a náboženských spoločností, https://www.zakonypreludi.sk/zz/1991-308 (dostęp: 2.11.2023); T. Poterała, Konkordat między Stolicą Apostolską a Republiką Czeską, Kościół i Prawo 5(2016) nr 1, s. 86; M. Szymański, Rejestracja kościołów i związków wyznaniowych w Republice Słowackiej ze szczególnym uwzględnieniem ostatnich zmian ustawowych, Internetowy Przegląd Prawniczy TBSP UJ (2018) nr 3, s. 67; E. Pałka, Relacje państwo – Kościół na Słowacji, w: Współczesna Słowacja Sytuacja wewnętrzna i pozycja międzynarodowa, red. E. Pałka, Wrocław 2010, s. 248; K. Walczuk, Państwo i religia w Republice Słowackiej-tradycja i współczesność, https://teologiapolityczna.pl/panstwo-i-religia-w-republice-slowackiej-tradycja-i-wspolczesnosc (dostęp: 2.11.2023); M. Moravčíková, State-Church relations and secular principles in the Slovak Republic, Studia z Prawa Wyznaniowego 17(2017), s. 47-69; J. Krzywkowska, T. Poterała, Źródła dochodu duchownych katolickich w Polsce i na Słowacji, Studia Prawnoustrojowe (2020) nr 49, s. 151-169.

[22]Konstytucja Królestwa Hiszpanii z 27 grudnia 1978 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/hiszpania.html (dostęp: 3.11.2023): „art. 27 ust. 1. Gwarantuje się wszystkim prawo do nauki. Gwarantuje się wolność nauczania. 2. Celem kształcenia jest pełny rozwój osobowości człowieka, przy poszanowaniu demokratycznych zasad współżycia społecznego oraz podstawowych praw i wolności. 3. Władze publiczne zapewniają rodzicom prawo, aby ich dzieci otrzymały wychowanie religijne i moralne, zgodnie z ich własnymi przekonaniami. 4. Nauczanie podstawowe jest obowiązkowe i bezpłatne. 5. Władze publiczne zapewniają prawo wszystkich do nauki poprzez ogólne kształtowanie nauczania, rzeczywisty udział wszystkich zainteresowanych sektorów oraz tworzenie ośrodków nauczania. 6. Gwarantuje się swobodę osób fizycznych i prawnych do tworzenia ośrodków nauczania, zgodnie z zasadami konstytucyjnymi. 7. Nauczyciele, rodzice oraz w określonych wypadkach uczniowie biorą udział, na zasadach określonych w ustawie, w zarządzaniu wszystkimi ośrodkami nauczania utrzymywanymi przez administrację z funduszy publicznych oraz w sprawowaniu kontroli nad nimi. 8. Władze publiczne nadzorują oraz standaryzują system nauczania w celu zapewnienia wykonania ustaw. 9. Władze publiczne udzielają pomocy ośrodkom nauczania spełniającym warunki określone w ustawie. 10. Gwarantuje się autonomię uniwersytetów, na zasadach określonych w ustawie.”; J. Perez-Llantada Gutiérrez, Hacia un análisis jurídico de la Ley Orgánica de Libertad Religiosa, Boletín (Facultad de Derecho) (1981), nr 6-7, s. 5-18.

[23]Instrumento de Ratificación del Acuerdo entre el Estado español y la Santa Sede sobre Enseñanza y Asuntos Culturales, firmado en la Ciudad del Vaticano el 3 de enero de 1979, https://www.boe.es/eli/es/ai/1979/01/03/(3)/dof/spa/pdf (dostęp: 3.11.2023)

[24]I.C. Iban, State and Church in Spain w: State and Church in the European Union, G. Robbers (red.), Baden-Baden 2019, s. 205.

[25]Tamże.

[26]Organiczna ustawa o edukacji (Ley Orgánica de Educación), który rozszerza art. 27 Konstytucji za: Ley Orgánica 2/2006, de 3 de mayo, de Educación, https://www.boe.es/eli/es/lo/2006/05/03/2/con (dostęp: 3.11.2023)

[27]Tamże.

[28]M.A. Kulikowska, Kształtowanie stosunków pomiędzy państwem a niekatolickimi związkami wyznaniowymi w drodze umów zawieranych na podstawie art. 25 ust. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i art. 8 zd. 3 Konstytucji Republiki Włoskiej, Studia Iuridica Toruniensia 14(2014), s. 147-171; P. Stanisz, M. Ordon, Finansowanie związków wyznaniowych w Republice Włoskiej: zarządzanie środkami z asygnaty podatkowej (otto per mille) przedmiotem krytyki Trybunału Obrachunkowego, Studia z Prawa Wyznaniowego 22(2019), s. 379-429.

[29]Ustawa z 9 grudnia 1905 r. o rozdziale Kościołów od Państwa (ogłoszona w Dzienniku Urzędowym z dnia 11 grudnia 1905) (Loi du 9 décembre 1905 concernant la séparation des Eglises et de l’Etat; Journal Officiel du 11 décembre 1905), https://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=LEGITEXT000006070169&dateTexte=20200207 (dostęp: 4.11.2023). Polskie tłumaczenie tekstu pierwotnego: Ustawa z 9 grudnia 1905 roku o rozdziale Kościołów od Państwa (ogłoszona w Dzienniku Urzędowym z dnia 11 grudnia 1905) w: Francuska ustawa z 9 grudnia 1905 roku o rozdziale kościołów i państwa z perspektywy stu lat, red. M. Pietrzak, Warszawa 2007, s. 229-240; Konstytucja Republiki Francuskiej z dnia 4 października 1958 r., w: Konstytucje państw Unii Europejskiej, …, s. 273: „Francja jest Republiką niepodzielną, laicką, demokratyczną i socjalną. Zapewnia ona równość wszystkich obywateli wobec prawa, bez względu na pochodzenie, rasę lub religię. Respektuje wszelkie przekonania. Jej organizacja jest zdecentralizowana.”; Ł. Walter, Specyfika tzw. podstawowych zasad uznanych przez ustawy w porządku prawnym V Republiki Francuskiej, Przegląd Sejmowy 24(2016) nr 6, s. 141-142; J. Falski, Współczesny obraz konstytucyjnej zasady laickości we Francji. Próba syntezy, Przegląd Sejmowy 24(2016) nr 5, s. 10; K. Orzeszyna, Współczesne interpretacje francuskiej koncepcji państwa świeckiego, Roczniki Nauk Prawnych 13(2003) z. 1, s. 226.

[30]F. Messner, State and Church in France w: State and Church in the European Union, G. Robbers (red.), Baden-Baden 2019, s. 223-224.

[31]B. Skłodowski, Kształt edukacji religijnej we Francji, Studia Katechetyczne 12(2016), s. 85.

[32]K. Białas-Zielińska, Religie, Kościoły i związki wyznaniowe w prawie Unii Europejskiej, Wrocławskie Studia Erazmiańskie 5(2011), s. 339.

[33]F. Messner, State and Church in France w: State and Church in the European Union, G. Robbers (red.), Baden-Baden 2019, s. 219.

[34]P. Sobczyk, Podstawowe zasady relacji państwo Kościół w nauczaniu Kościoła katolickiego i w prawie polskim. Zbieżności i rozbieżności, w: Kościół a naród i państwo w perspektywie 1050. Rocznicy chrztu Polski. Historia i teraźniejszość, red. J. Krukowski, M. Sitarz, I. Dosz, Lublin 2017, s. 219-220; P. Sobczyk, Konstytucyjna zasada konsensualnego określania stosunków między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim, Warszawa 2013, s. 27-106; P. Sobczyk, Aksjologia Konstytucji RP w postulatach Episkopatu Polski, Seminare. Poszukiwania naukowe 25(2008), s. 159-172; P. Sobczyk, Stanowisko Prymasa Polski w sprawie wartości i wolności religijnej w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Annales Canonici 3(2007), s. 231-244.

[35]P. Sobczyk, Podstawowe zasady relacji państwo Kościół w nauczaniu…, s. 220.

[36]Tamże.

[37]Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r.. http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19980510318/O/D19980318.pdf (dostęp: 4.11.2023)

[38]H. Suchocka, Konstytucyjne formy regulacji stosunków między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi, w: Katolickie zasady relacji państwo-kościół…, s. 82.

[39]Niekatolickimi związkami wyznaniowymi o uregulowanej ustawowo sytuacji prawnej wpisanymi do rejestru Kościołów i związków wyznaniowych oraz posiadającymi osobowość prawną są: Wschodni Kościół Staroobrzędowy, Muzułmański Związek Religijny, Karaimski Związek Religijny, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Ewnagelicko-Reformowany, Kościół Polskokatolicki w Rzeczypospolitej Polskiej, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny, Starokatolicki Kościół Mariawitów, Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Katolicki Mariawitów oraz Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Szerzej: P. Leszczyński, Dualny (umowny i ustawowy) tryb regulacji stosunków między państwem a nierzymskokatolickimi wspólnotami religijnymi na podstawie art. 25 ust. 5 Konstytucji RP, w: M. Bielecki (red.), Bilateralizm w stosunkach państwowo-kościelnych, Lublin 2011, s. 257. Zob. także: Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchji duchownej (Dz.U. nr 38, poz. 363, ze zm.); Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 30, poz. 240, ze zm.); Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 30, poz. 241, ze zm.); Ustawa z dnia z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz.U. nr 66, poz. 287, ze zm.); Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 73, poz. 323, ze zm.); Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 73, poz. 324, ze zm.); Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 482, ze zm.); Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 481, ze zm.); Sytuacja pozostałych związków wyznaniowych jest natomiast regulowana przepisami ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 roku i opiera się na rejestracji związku. Istnieją zatem trzy rodzaje regulacji stosunków związku wyznaniowego z państwem: konkordatowo-ustawowy, umowno-ustawowy oraz rejestracyjny.

[40]P. Sobczyk, Podstawowe zasady relacji państwo Kościół w nauczaniu…, s. 220.

[41]Ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. 1989 nr 29, poz. 155 z pózn. zm.) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19890290155/U/D19890155Lj.pdf (dostęp 4.11.2023).

[42]Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19910950425/U/D19910425Lj.pdf (dostęp: 4.11.2023).

[43]Tamże.

[44]Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (w brzmieniu obowiązującym od 1 września 2017 r.) (Dz. U. 1992, nr 36, poz. 155 z pózn. zm.) https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19920360155 (dostęp: 4.11.2023).

[45] Tamże.

[46]Tamże.

[47]W. Zarębska-Filar, Wojnicz. Na lekcje religii do sali katechetycznej, https://www.tarnowska.tv/artykul/17492,wojnicz-na-lekcje-religii-do-sali-katechetycznej (dostęp: 17.11.2023)

L. Uriate, L. Rodriguez, Religion at School in Secular Europe, Religions 14(2023) nr 6, https://www.mdpi.com/2077-1444/14/6/700#B25-religions-14-00700 (dostęp: 17.11.2023)

[49]Tamże.

[50]Tamże.

Edukacja

Opinia prawna na temat wybranych zagadnień związanych z wdrożeniem do szkół programu „Sportowe talenty”

Wstęp

Czytaj Więcej

Ochrona życia

Analiza nt. praw reprodukcyjnych i seksualnych w kontekście prawa międzynarodowego

· Środowiska lewicowe podejmują wysiłki zmierzające do uznania przez społeczność międzynarodową „praw reprodukcyjnych i seksualnych”.

· Instytut Ordo Iuris przygotował analizę poświęconą rozwojowi tej koncepcji.

Czytaj Więcej

Wolności obywatelskie

Analiza Projektu ustawy o zmianie ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną oraz niektórych innych ustaw

Spis treści:

Czytaj Więcej

Rodzina i Małżeństwo

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej dyrektywę 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar

· W grudniu 2022 roku Komisja Europejska przedstawiła projekt nowelizacji dyrektywy 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar.

Czytaj Więcej