Odszkodowanie za niewywiązywanie się ze zobowiązań klimatycznych. Szwajcaria ukarana przez Trybunał w Strasburgu

Adobe Stock

· Po raz pierwszy Trybunał w Strasburgu uznał, że ma kompetencję do oceny, czy państwa europejskie wywiązują się ze swoich zobowiązań klimatycznych.

· Sprawa dotyczyła grupy emerytek zrzeszonych w stowarzyszeniu działającym na rzecz „ochrony klimatu”, twierdzących, że ich dolegliwości zdrowotne są skutkiem globalnego ocieplenia, któremu mógł zapobiec rząd Szwajcarii, zmniejszając emisję gazów cieplarnianych.

· Rząd szwajcarski argumentował, że skarżące nie wykazały, aby doznawane przez nie dolegliwości zdrowotne wynikały z ocieplenia klimatu, ale Trybunał uznał to za nieistotne w kontekście zobowiązań wobec „przyszłych pokoleń”.

· Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że Szwajcaria naruszyła prawo emerytek do prywatności, dopuszczając się zaniedbań w polityce klimatycznej m.in. poprzez niewywiązanie się ze zobowiązań w zakresie redukcji gazów cieplarnianych.  

· Trybunał wyprowadził z prawa do prywatności „prawo do ochrony przed ubocznymi skutkami zmiany klimatu”.

· Taka interpretacja stanowi przejaw niedozwolonej wykładni prawotwórczej.

· Mimo to, wyrok ETPC wyznaczy standard dla samego Trybunału, jak również dla sądów krajowych, ułatwiając aktywistom klimatycznym dochodzenie odszkodowań od państw europejskich za rzekome zaniedbania w polityce klimatycznej.

W 2016 r. stowarzyszenie kobiet w wieku emerytalnym działających na rzecz „promocji i wdrażania efektywnej ochrony klimatu” (Związek Seniorek Klimatycznych Szwajcarii - Verein KlimaSeniorinnen Schweiz) wystąpiło z podaniem do rządu Konfederacji Szwajcarskiej z prośbą o podjęcie dodatkowych kroków na rzecz walki z globalnym ociepleniem, w szczególności poprzez zmniejszenie emisji CO2 i innych gazów cieplarnianych, zgodnie z celami wyznaczonymi w tzw. porozumieniu paryskim. W 2017 r. Federalny Departament Środowiska (DETEC), będący odpowiednikiem ministerstwa, stwierdził, że podanie jest formalnie niedopuszczalne, bo wystąpić z nim może tylko osoba, której bezpośrednio dotyczy dana sprawa. Tymczasem członkinie stowarzyszenia nie wykazały, że są w jakimkolwiek stopniu dotknięte skutkami globalnego ocieplenia, a raczej występowały w szeroko pojętym interesie publicznym. Stowarzyszenie zaskarżyło decyzję DETEC do Federalnego Sądu Administracyjnego, który w 2018 r. odrzucił ich apelację, potwierdzając, że stowarzyszenie nie było uprawnione do złożenia takiego podania. W 2020 r. Federalny Sąd Najwyższy utrzymał orzeczenie w mocy.

W 2020 r. Verein KlimaSeniorinnen Schweiz złożyło skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, twierdząc, że niedostateczne zaangażowanie rządu Szwajcarii w łagodzenie efektów globalnego ocieplenia narusza prawo jego członkiń do życia (art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) oraz prawo do poszanowania życia prywatnego (art. 8 EKPC).  W ocenie stowarzyszenia, dolegliwości zdrowotne jego działaczek są efektem wysokich temperatur wywołanych globalnym ociepleniem. Oprócz tego, stowarzyszenie zarzuciło sądom szwajcarskim naruszenie jego prawa do rzetelnego procesu sądowego (art. 6 EKPC) oraz prawa do efektywnego środka odwoławczego (art. 13 EKPC), bo odrzuciły one jego apelacje ze względów formalnych, odmawiając merytorycznego rozpoznania sprawy. Stowarzyszenie formalnie nie wniosło o żadne odszkodowanie, ale zażądało zasądzenia zwrotu nadzwyczaj wysokich kosztów, które oszacowało na kwotę 591 418 franków szwajcarskich, 63 057 euro oraz 27 504 funtów brytyjskich (w sumie około 3 milionów złotych). Zdaniem stowarzyszenia, większość tej sumy miała stanowić koszty usług prawnych, które w praktyce nie są aż tak wysokie.

W 2024 r.  Wielka Izba ETPC orzekła, że Szwajcaria naruszyła prawo emerytek zrzeszonych w Verein KlimaSeniorinnen Schweiz do poszanowania ich życia prywatnego (art. 8 EKPC) oraz prawo do rzetelnego procesu (art. 6 EKPC). Trybunał uznał deklarowane koszty za niewiarygodne i zdecydował się na zasądzenie ich w mniejszej wysokości – 80 tys. euro.

ETPC wyprowadził z prawa do prywatności „prawo jednostek do efektywnej ochrony przed poważnymi skutkami ubocznymi zmian klimatu, względem ich życia, zdrowia, dobrobytu i jakości życia”. Oprócz tego, Trybunał stwierdził, że państwa-strony Konwencji mają obowiązek „przyjęcia i efektywnego egzekwowania regulacji i środków zdolnych do złagodzenia istniejących i potencjalnie nieodwracalnych przyszłych skutków zmiany klimatu”, w ramach którego powinny zarówno dążyć do redukcji emisji gazów cieplarnianych, zarówno w kraju, jak i za granicą (poprzez kontrolę importu dóbr i ich konsumpcji). W ocenie ETPC, Szwajcaria nie wywiązała się należycie z tego obowiązku m.in. z powodu niezrealizowania celów redukcji emisji określonych w aktach prawa krajowego.

- Wyrok Trybunału stanowi próbę wykreowania nowego prawa człowieka: „prawa do ochrony przed ubocznymi skutkami zmiany klimatu”. Żaden z przepisów Konwencji nie nakłada na państwa-strony jakichkolwiek zobowiązań w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatycznym. Takie wynikają z innych aktów prawnych, np. prawa pochodnego UE, które jednak stanowi porządek odrębny względem porządku Rady Europy. Mimo to, Trybunał stwierdził naruszenie art. 8 EKPC, wyprowadzając zobowiązania do redukcji emisji gazów cieplarnianych z prawa do prywatności. To działanie stanowi przejaw niedozwolonej wykładni prawotwórczej. Niemniej orzeczenie Trybunału w praktyce będzie uznawane za standard, który wywrze znaczący wpływ na orzecznictwo sądów krajowych w sprawach odpowiedzialności odszkodowawczej państwa za „niedostatecznie efektywną” politykę klimatyczną – podkreślił Patryk Ignaszczak z Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris.

Z punktu widzenia Trybunału, nie ma przy tym znaczenia realny wpływ emisji gazów cieplarnianych z danego państwa na globalne ocieplenie (który w przypadku Szwajcarii jest marginalny). Nie ma też znaczenia, czy skarżący doznał jakichś realnych szkód na skutek wyższej temperatury, mimo że art. 34 Konwencji wyraźnie wymaga wykazania, że osoba wnosząca skargę jest realną ofiarą naruszenia prawa, a nie po prostu występuje w sprawie publicznej, która ją poruszyła. W uzasadnieniu wyroku Trybunał powołał się na „zasadę międzypokoleniowej solidarności”, która w istocie – choć nie zostało to powiedziane wprost – zwalnia skarżących z wymogu potwierdzenia statusu ofiary, jeśli tylko zadeklarują, że występują w trosce o dobro „przyszłych pokoleń” zagrożonych zmianami klimatycznymi.

Wyrok ETPC z 9 kwietnia 2024 r. w sprawie Verein KlimaSeniorinnen Schweiz i inni, v. Szwajcaria.